Magazyn61901

615

LUDNOŚĆ

płaciły różne podatki specjalne — kupców, rzemieślników, właścicieli domów, Żydów i t. p. uzupełniają wykazy ogólne, dając pojęcie o strukturze ludności.

Podkreślić należy stosunkowo małą dokładność wszystkich dochodzeń, w znacznym stopniu uwarunkowaną ich bezpośrednio fiskalnym charakterem. Podatek po-dymny w Irlandji naprzykład został wprowadzony w 1662 roku; rewizja wykazów tego podatku w 1788 roku wykazała około 200 tysięcy dymów pominiętych.

4. Czasy nowożytne. Następny etap histo-rji spisów ludności charakteryzuje się, z jednej strony, dalszym rozwojem podatków po-głównych i towarzyszących im wykazów osób opodatkowanych, z drugiej zaś, coraz to częstszemi próbami przeprowadzania właściwych spisów ludności przez władze administracyjne w związku z wzrastającą centralizacją władzy. Spisy te, aczkolwiek wciąż jeszcze niekompletne (z nielicznemi wyjątkami) i nieodpowiadające wymaganiom dzisiejszym, są jednakże już w zasadzie dość do nich zbliżone. W wielu krajach te niedoskonałe spisy przetrwały prawie do czasów dzisiejszych.

Obok szeregu spisów ludności w rozmaitych kolonjach, należy tu wymienić spisy, dokonane przez intendentów wszystkich prowincyj francuskich w latach 1698—1700 i szereg spisów poszczególnych prowincyj. Od połowy XVIII stulecia dokonywane były w większości prowincyj pruskich okresowe zestawienia liczby ludności, w późniejszych czasach corocznie; obejmowały one w zasadzie całą ludność i były sporządzane przez władze administracyjne. Takie same zestawienia sporządzano i w innych państwach niemieckich.

W Austrji przeprowadzono pierwsze spisy ludności (Seelenconsignationen) w latach 1754, 1762 i 1784; obejmowały one zasadniczo całą ludność, na Węgrzech jednakże natrafiono na opór ze strony szlachty i duchowieństwa, naskutek czego stany te były w spisach węgierskich pomijane. Militarny charakter spisów austrjackich podkreśla okoliczność, że były one przeprowadzane wspólnie przez władze cywilne i wojskowe. Charakter ten zachowały one do połowy XIX wieku.

W Hiszpanji odbyły się w XVIII stuleciu 3 spisy ludności: 1723, 1768, 1787. Dość częste były też spisy ludności w państwach i państewkach włoskich, zwłaszcza w drugiej połowie XVIII stulecia.

W Rosji Piotr I zapoczątkował w 1718 roku serję perjodycznych „rewizji" ludności. Miały one zadania bezpośrednio fiskalne (podatek pogłówny) i militarne (pobór rekruta). Pierwsza rewizja obejmowała tylko ludność pańszczyźnianą płci męskiej. Dane zbierane były przez gubernatorów, dostarczać ich mieli właściciele ziemscy. Zbieranie danych trwało około 9 lat. Następne rewizje odbywały się w nieregularnych odstępach ; zakres ich był stopniowo coraz bardziej rozszerzany. Od trzeciej (1761—1765) począwszy, rewizje obejmowały również i kobiety; jednocześnie została ujednostajniona forma sprawozdań rewizyjnych. Drukowane formularze zostały wprowadzone w 1811 roku (VI rewizja). Ostatnia (X) rewizja odbyła się w 1857 roku; zakres jej był znacznie szerszy od poprzednich, ale wciąż jeszcze dość liczne warstwy ludności były wyłączone, jak np. szlachta, urzędnicy państwowi, wojsko, osoby mające stopnie naukowe, t. zw. honorowi obywatele miast i t. d.

W Polsce przedrozbiorowej odbył się w 1777 roku spis ludności wszystkich miast; spisy takie były później dość często powtarzane. Najbardziej znanym z nich jest jednodniowy spis ludności miasta Warszawy (z Pragą) z dnia 24 kwietnia 1787 roku. Spis ten był przeprowadzony przez właścicieli domów, którzy powinni byli podać imię, nazwisko, urząd, stan, profesję każdego lokatora, oraz liczbę członków rodziny, służby i czeladzi z nim mieszkających; oddzielnie spisywani byli ludzie „luźni", Żydzi, włóczęgi, żebracy i t. p.

Pierwszym powszechnym spisem ludności w Polsce był spis w 1789 roku, uchwalony przez Sejm Czteroletni na wniosek Moszyńskiego, posła bracławskiego, który przedtem obliczał ludność kraju na podstawie liczby dymów. Były przewidziane 4 tablice spisowe: dla miast i wsi, z podziałem na chrześcijan i żydów. Każda tablica zawierała podział ludności według zawodów, oraz płci, stosunku do głowy rodziny i wieku (poniżej i powyżej 15 lat). Spis ten był powtórzony w 1790 roku i w latach następnych, przy-czem miał już charakter spisu imiennego, z podaniem ścisłego wieku każdej osoby.

Po rozbiorach w zaborach pruskim i austrjackim przeprowadzane były spisy na