Magazyn67201

768

ski (w dzisiejszych granicach) w latach 1914—1918 na 3,7 miljonów; uwzględniając inne ruchy migracyjne można przyjąć, że liczba uchodźców do Rosji wahała się w granicach od 3 do 4 miljonów osób.

Po zakończeniu działań wojennych rozpoczęły się wędrówki o charakterze likwidacyjnym; niektóre z nich odbywały się bardzo szybko (demobilizacja na zachodzie Europy, powrót uchodźców z północnych departamentów francuskich, powrót jeńców na zachodzie, powrót robotników polskich z Niemiec), inne, przedewszystkiem na wschodzie Europy, trwały znacznie dłużej, ze względu na nieuregulowane stosunki polityczne w tej części kontynentu. Niektóre z tych wędrówek, jak również pewne nowe typy wędrówek powojennych (właściwie raczej odnowione wędrówki dawnych typów) zostaną rozpatrzone niżej, razem z innemi grupami wędrówek lat ostatnich.

6. Wędrówki powojenne, a) Likwidacja skutków wojny. W ściślejszym sensie zaliczyć tu należy powrót uchodźców, jeńców i wychodźców przymusowych. Dokładne rozmiary są niemożliwe do ustalenia, zwłaszcza dla wschodniej części Europy. Jak już wspomnieliśmy wyżej, dla Polski można przyjąć, na podstawie źródeł niemieckich, że powrót robotników sezonowych i rekrutowanych w czasie okupacji odbył się w głównej masie w r. 1918 i wyniósł ponad 600 tys. osób; powrót uchodźców z Rosji wyraził się liczbą 1,3 miljona osób. Razem, po doliczeniu ruchów nierejestrowanych, otrzymujemy ponad 2 miljony repatrjan-tów ze wschodu i z zachodu. Repatrjacja z Rosji trwała do r. 1924 włącznie, najwyższe natężenie osiągnęła w r. 1921 (483 tysiące osób).

Gwałtowne zmiany warunków politycznych i społecznych, które nastąpiły w wyniku wojny światowej, wywołały jednakże jeszcze inne procesy migracyjne, pośrednio również należące do tej samej grupy. Te ruchy wędrowne częściowo były podobne do dawno znanych wędrówek przymusowych na tle politycznem lub społecznem, częściowo zaś przedstawiały zupełnie nowe cechy.

Nowem było szerokie zastosowanie t. zw. prawa opcji, czyli przysługującego mieszkańcom terytorjów, zmieniających swą przynależność polityczną, prawa wyboru obywatelstwa, dawnego lub nowego. Opcji takiej, dokonanej na rzecz dawnego obywatelstwa, towarzyszyła najczęściej emi

LUDNOŚĆ

gracja, dobrowolna lub przymusowa. W Polsce prawo opcji otrzymali Niemcy, zamieszkali na terenie województw zachodnich. Liczba optantów, którzy wyemigrowali następnie do Niemiec, nie została ogłoszona; na podstawie różnych danych fragmentarycznych można przyjąć, że wynosiła ona około 400 tys. osób.

Opcje miały w zasadzie charakter dobrowolny; powojenne komplikacje polityczne doprowadziły również do przymusowych migracyj o zbliżonych poniekąd cechach, mianowicie do przymusowej wymiany ludności pomiędzy państwami. Najbardziej znanym wypadkiem takiej wymiany była wymiana grecko-turecka z lat 1923—1927. Traktat lozański r. 1923 przewidywał mianowicie przymusową emigrację 1,3 miljona Greków z Turcji (w tern około miljon z Azji Mniejszej) i 0,4 miljona Turków z Grecji; jednocześnie odbywała się mniejszych rozmiarów wymiana ludności pomiędzy Grecją i Bułgarją. Większość immi-grantów greckich osiedliła się w Macedonji greckiej, która stała się krajem prawie jednolitym narodowościowo (r. 1912 — 43% Greków, 39% Turków, 10% Bułgarów, natomiast w r. 1923 — 89% Greków).

Emigracja o charakterze politycznym, społecznym lub rasowym przybrała w niektórych okresach ponownie rozmiary masowe, oddawna w Europie nieznane. Do największych ruchów tego rodzaju zaliczyć należy emigrację polityczną z Rosji po rewolucji r. 1917 i czteroletniej wojnie domowej. Według obliczeń Ligi Narodów liczba emigrantów rosyjskich w r. 1923 dochodziła do 1,3 miljona. Mniejsze rozmiary miała emigracja z Włoch po rewolucji faszystowskiej, emigracja z Niemiec po przewrocie narodowo-socjalistycznym, kilkakrotne fale emigracji z Hiszpanji, emigracje z krajów bałkańskich, z Austrji i z Czechosłowacji w ostatnich czasach. W każdym razie, ogólna liczba uchodźców tego typu na globie sięga obecnie kilku miljonów osób. Nie ulega wątpliwości, że lata wojenne, razem z okresem likwidacji skutków wojny, przyniosły największe nasilenie ruchów migracyjnych, jakie znała dotychczas hi-storja ludzkości.

b) Emigracja zarobkowa. Typowe dla okresu przedwojennego ruchy migracyjne zarobkowe uległy na czas wojny gwałtownemu zahamowaniu; dla zilustrowania tego zahamowania wystarczy porównać immi-