Magazyn6D101

423

POLSKA

38. Przyłączenie Inflant. Rozwojowi kulturalnemu, który za Zygmunta Augusta wyraził się też w niezwykle wartościowej literaturze politycznej i w pierwszych arcydziełach polskiej poezji i prozy, przez dłuższy czas nie odpowiadały żadne nowe osiągnięcia w polityce państwowej. Zaraz przy objęciu władzy po ojcu, zmarłym w 1548, młody król popadł w spór z większością narodu z powodu swego małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną tak, że nawet u Habsburgów szukał wtedy oparcia. Mimo też nieufności swojej w stosunku do tej dynastji kontynuował ostrożną politykę ojca w sprawach węgierskich i tureckich, za głównego zaś przeciwnika uważał Moskwę Iwana Groźnego. Odkładał jednak i tę również rozprawę orężną, przygotowując ją tylko przez rozległą akcję dyplomatyczną, która obejmowała zarówno chanat krymski przy stałej, skutecznej trosce o obronę kresów przed jego najazdami, jak zwłaszcza też lennika pruskiego, Albrechta, i wogóle państwa bałtyckie.

Tam też nad Bałtykiem, którego dominium chciał uzyskać dla Polski, dojrzewał powoli wielki plan polityczny ostatniego Jagiellona, który po rezygnacji z wciągnięcia Czech i Węgier w orbitę działania idei jagiellońskiej otwierał przed nią nowe zupełnie perspektywy na północo-wschodzie. Korzystając z rozpadania się państwa inflanckiego, szukającego zewsząd pomocy przeciwko podbojowi moskiewskiemu, Zygmunt August doprowadził w szeregu etapów do poddania się całych Inflant Polsce i Litwie. Wprawdzie już układ z 1561 wyodrębniał Kurlandję jako księstwo lenne, a rywalizacja z Danją i Szwecją, która go uprzedziła w Estonji, wciągnęła króla do siedmioletniej wojny północnej; ale w każdym razie monarchja jagiellońska stała się teraz potęgą bałtycką, z zawiązkiem własnej floty. A chociaż Iwan Groźny zdołał chwilowo zająć część Inflant, a nawet wydrzeć Litwie Połock, to jednak parcie Moskwy ku morzu było powstrzymane, a walka z nią toczyła się pod koniec rządów Augu-stowych z lepszemi o wiele widokami powodzenia, wśród znacznych sukcesów orężnych. Zręcznie też usunął król Hohenzollernów, z którymi zrazu współpracował, od udziału w nabytkach inflanckich, rozszerzając tylko uprawnienia sukcesyjne w Prusach książęcych na linję elektorów brandenburskich.

Ale zarówno sprawa pruska jak i inflancka, a zwłaszcza dalsze przeciwstawienie się Moskwie, zależały od rozwiązania najważniejszej sprawy wewnętrznej: unji.

39. Unja lubelska. Unja była za Zygmunta Augusta jednym z głównych postulatów wysuwanych przez szlachtę koronną pod hasłem „egzekucji praw“. Żądając ścisłego przestrzegania obowiązujących ustaw, ruch ten zmierzał w istocie do daleko idących reform. Nie powiodły się one w dziedzinie kościelnej, którą przywódcy stronnictwa egzekucyjnego, przeważnie różnowiercy, łączyli na pierwszych zwłaszcza sejmach za młodego króla ze sprawami ustroju państwowego. O ile chodziło o tak potrzebne oddawna reformy skarbo-wo-wojskowe, to tak zwana egzekucja dóbr, t. j. zwrot bezprawnie zastawionych królew-szczyzn z przeznaczeniem części ich dochodów na stałą obronę granic, została istotnie w dużej mierze przeprowadzona na sejmach 1562—63 i 1563—64, odkąd król, nie bez wpływu potrzeb wynikłych z wojny inflanckiej, stanął po stronie tego ruchu. Odbiło się to jeszcze silniej na realizacji żądania, aby Prusy królewskie, a zwłaszcza w. księstwo litewskie ściślej związać z Koroną. Żądanie to, opierane przez Polaków na dawnych aktach unji, znalazło bowiem wreszcie poparcie nietylko Zygmunta Augusta, który przelał na Koronę swe prawa dziedziczne do w. księstwa, lecz przedewszystkiem także szerszych warstw szlacheckich litewsko-ruskich, niezadowolonych z dotychczasowej przewagi możnowładztwa.

To też oprócz konieczności pozyskania stałej pomocy polskiej przeciwko Moskwie, recepcja ustroju polskiego, dokonana wówczas na Litwie w związku z nowem wydaniem jej statutu, przyśpieszyła przewlekłe rokowania o unję, które zostały szczęśliwie ukończone na sejmie lubelskim 1569. Opozycję przeciwko zacieśnieniu unji, która wychodziła tylko od szczupłego grona magnatów litewskich, przełamano przez bezpośrednie wcielenie do Korony spolonizowanego Podlasia, spornego oddawna Wołynia z Bracławszczyzną, oraz Kijowszczyzny, głównie ze względu na skoordynowanie obrony kresowej. Litwa właściwa wraz z ziemiami bialoruskiemi pozostała osobnem wielkiem księstwem, z własnemi urzędami, skarbem i wojskiem. Uwzględniając pod tym względem słuszne życzenia Litwinów, pamiętne akty z i. VII. 1569 zapewniły na-