048

48 Tworzenie świata

posiadaczy ziemi. W praktyce różnica ta stawała się niewielka, ale w księgach prawnych przetrwała. Drugim podatkiem było pogłówne (dżizja) ściągane z niemuzułmanów, a jego wysokość zależała od zamożności podatnika. Ponadto różne opłaty pobierano od importowanych i eksportowanych towarów oraz z rzemiosła miejskiego; w zależności od potrzeby ustalano też okazyjnie podatki od bogatych mieszkańców miast; oficjalnie były one potępiane przez osoby trzymające się ściśle litery prawa muzułmańskiego.

Żołnierze z Churasanu, dzięki którym Abbasydzi zdobyli władzę, podzielili się na grupy podległe odrębnym dowódcom. Kalifom nie przychodziło łatwo zapewnienie sobie ich lojalności. W miarę zżywania się z ludnością Bagdadu, stawali się w coraz mniejszym zakresie efektywną siłą militarną. Po śmierci Haruna al-Raszida doszło do wojny domowej między jego synami, Al-Aminem i Al-Mamunem. Al-Amina ogłoszono kalifem. Po jego stronie stanęła armia bagdadzka, ale została pokonana. W początkach IX wieku potrzebę posiadania skutecznej i lojalnej armii zaspokajano zakupem niewolników i rekrutowaniem żołnierzy z pasterskich plemion tureckich na granicach z Azją Środkową lub poza nimi. Thrcy ci oraz podobne ugrupowania znad granic osiadłej władzy byli obcokrajowcami, nie mającymi żadnych powiązań ze społeczeństwem, w którego zarządzaniu uczestniczyli, a w stosunku do'kalifa pozostawali w pozycji zależnych od niego klientów. Przyjęcie żołnierzy tureckich na służbę abbasydzką rozpoczęło proces, który miał nadać specyficzny kształt życiu politycznemu w świecie islamu.

Kierując się po części koniecznością trzymania wojska z dala od ludności Bagdadu, która była wrogo nastawiona do władzy kalifa, Al-Mutasim (833-842) przeniósł stolicę z Bagdadu do nowego miasta, Samarry, położonej dalej na północ nad Tygrysem. Pozostała ona siedzibą rządu przez ponad pół wieku. I chociaż udało mu się oprzeć naciskom ludności tego miasta, to jednak znalazł się pod wpływem dowódców żołnierzy tureckich, którzy zdominowali władze kalifa. W tym okresie również panujący odległych prowincji imperiów stali się praktycznie niezależni. W samym Iraku władzy kalifa zagroził potężny i długotrwały bunt czarnych niewolników na plantacjach trzciny cukrowej i na zasolonych błotach południowego Iraku. Rewoltę wywołali Zandżowie w latach 868-883. W 892 roku kalif Al-Mutadid powrócił do Bagdadu.

Im kalif był odleglejszy i potężniejszy, tym istotniejsze stawało się zakorzenienie jego potęgi w moralnych uczuciach tych, którymi władał. Abbasydzi bardziej systematycznie niż Umajjadzi starali się usprawiedliwić swoje panowanie w kategoriach islamu. Od samego początku posługiwali się symbolami religijnymi. Kalif uzurpował sobie prawa do posiadania boskiego autorytetu jako członek rodu Proroka. Ponadto twierdził, że rządzi zgodnie z Koranem i zasadami postępowania, które w coraz większym zakresie były określane przez