051

Kształtowanie się społeczeństwa 51

wódców wojskowych, Bujidów, który przybył znad Morza Kaspijskiego, wpierw opanował kilka prowincji, a potem przejął władzę również w samym Bagdadzie.

Bujidzi przyjmowali różne tytuły, w tym starodawny irański szahanszah („król królów”), ale nie przyjęli tytułu kalifa. Rządy Abbasydów przetrwały jeszcze przez trzy wieki, jednakże w ich dziejach zaczął się nowy etap. Odtąd rzeczywista władza nad centralnymi regionami imperium znajdowała się w rękach innych dynastii wspieranych przez grupy wojskowe, które jednak dalej uznawały kalifat Abbasydów, od czasu do czasu odzyskujących resztki autorytetu. Panowali jednak na znacznie bardziej ograniczonym obszarze niż dawniej; istniały części dawnego imperium, gdzie lokalni przywódcy nie tylko byli w pełni samodzielni, ale nawet nie akceptowali formalnej zwierzchności Abbasydów.

Gdzieniegdzie rodziły się ruchy opozycyjne i separatystyczne w imię dysy-denckich odmian islamu. Przyczyniły się one do powstania odrębnych jednostek politycznych, a zarazem prowadziły do rozprzestrzeniania się islamu, nadawały mu bowiem formę, która nie wpływała na porządek społeczny.

Część z tych ruchów występowała pod nazwą charydżyzmu, a w każdym razie jednego z jego odłamów: ruchu ibadyckiego. Przekonanie, że funkcję głowy społeczności, czyli imama, winna sprawować osoba najbardziej tego godna, a ten kto okazywał się nie zasługiwać na ten urząd, musi zostać usunięty, było przydatne dla potrzeb luźnego zgrupowania wspólnot plemiennych żyjących w izolowanych miejscach, potrzebujących od czasu do czasu wodza lub arbitra, które jednak mogły się obejść bez stałej i zorganizowanej władzy. I tak ibadycki imamat pojawił się w Omanie (Umanie) w południowo-zachodniej Arabii w połowie VIII wieku i przetrwał do końca wieku IX, kiedy to został obalony przez Abbasydów. W niektórych częściach Maghrebu pewne ugrupowania ludności berberskiej opierały się władzy muzułmańskiej, a kiedy przyjęły islam, zaczęły się wśród nich szerzyć idee chaiydżyckie. Przez jakiś czas istniała tam potężna dynastia ibadyckich imamów, Rustamidów, którzy za stolicę obrali Thhartę w zachodniej Algierii (777-909); ich roszczenia zostały uznane przez omańskich ibadytów.

O wiele popularniejsze były ruchy popierające roszczenia następców Alego Ibn Abi Taliba do imamatu. Główna część szyitów w Iraku i w jego okolicach akceptowała władzę Abbasydów, a w każdym razie na nią się godziła. Imamowie, których uznawali, żyli spokojnie pod panowaniem Abbasydów, choć bywało, że sprowadzano ich do stolicy, by objąć ściślejszym nadzorem. Szy-izm Bujidów był dość niejasny w swojej formie, zarazem jednak nie podważali oni suwerenności kalifów; dotyczyło to również lokalnej dynastii Hamdani-dów w północnej Syrii (905-945).

Istniały też inne ruchy szyickie, które prowadziły do powstania odrębnych dynastii. Zajdyci uważali, że imam powinien być najbardziej godnym członkiem rodu Proroka, gotowym przeciwstawić się nieprawowitym władcom. Nie