069

Kształtowanie się społeczeństwa 69

Ponadto islam dawał ludziom tożsamość, która pozwalała im definiować się wobec innych. Jak wszyscy ludzie, muzułmanie żyli w różnych światach. Nie myśleli przez cały czas ani o Sądzie Ostatecznym, ani o Niebie. Poza sferą indywidualnej egzystencji, określali się w odniesieniu do większości codziennych problemów przez sprawy rodziny lub szerszej grupy pokrewieństwa, jednostki pasterskiej lub plemienia, wsi lub rejonu wiejskiego, dzielnicy lub miasta. Poza nimi zdawali sobie jednak sprawę z przynależności do czegoś szerszego: do społeczności wierzących (ummy). Odprawiane wspólnie rytuały, przyjęcie wspólnego spojrzenia na losy człowieka na tej ziemi i w zaświatach łączyło ich ze sobą i odgradzało od ludzi wyznających inne religie, i to niezależnie od tego, czy żyli wśród nich w strefie islamu czy też poza jej granicami.

W ramach „świata islamu”, na pośrednim poziomie między nim, a niewielkimi spajającymi elementami życia codziennego, ludzie utożsamiali się z czymś, co nie sprzyjało powstawaniu zbyt mocnej i trwałej lojalności. Takie oddanie mogła wytworzyć służba lub podporządkowanie się jednej dynastii, zwłaszcza jeśli była ona trwała. Również wspólny język musiał stworzyć poczucie możliwości łatwego porozumiewania się, a także swoistą dumę. W XI wieku Arabowie na tyle mocno utożsamiali się z islamem, że Al-Biruni, który był z pochodzenia Irańczykiem, powiedział:

Nasza religia, nasze imperium, są arabskie, to bliźniaki, z których jeden jest chroniony przez potęgę Boga, a drugi przez Pana niebios. Jakże często plemiona poddanych gromadziły się razem po to, by nadać państwu niearabski charakter! Ale nie udało im się osiągnąć tego celu¹.

Idea współczesnego nacjonalizmu etnicznego, według której mówiący wspólnym językiem winni żyć razem w wyodrębnionej społeczności politycznej, oczywiście nie istniała, nie istniała też koncepcja narodu terytorialnego, żyjącego na obszarze ziemi oddzielonej od innych naturalnymi granicami. Można jednakże mówić o pewnej świadomości szczególnych cech miasta i jego zaplecza, co mogło znaleźć wyraz w terminologii islamu. Badania dotyczące Egiptu wykazały, jak przetrwało poczucie jego specyfiki: jego darów przyrody, miejsca w dziejach islamu, bohaterów, męczenników i świętych. Za tym wszystkim wciąż trwała pamięć przeszłości sięgającej głęboko w czasy przed islamem: cuda pozostałe po starożytności, piramidy i Sfinks, starożytne grobowce, rytuały i wierzenia panujące na prowinqi, do których ludzie wciąż się uciekali, szukając opieki².

1

Al-Birum, Kitab as-saydana fi dt-tibb, przekład angielski: H. M. Said, Karaci 1973, s. 12.

2

U. Haarmann, Regional sentiment in medievał Islamie Egypt, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies”, t. 43 (1980), s. 55-66; U. Haarmann, Die Sphiwc systematische Volksreligiositdt im spatmittelalterłichen Agypten, „Saeculum”, t. 29 (1978), s. 367-384.