083

Przejawy islamu 83

w modlitwie mogło z Bożą pomocą oczyścić serce i uwolnić je od wszelkich trosk ziemskich, prowadząc duszę ku wyższej intuicyjnej wiedzy o Bogu.

Zalążki takich idei w ich muzułmańskiej formie znaleźć można już w pierwszym wieku islamu w powiedzeniach Al-Hasana al-Basriego (642-728):

Wierzący budzi się w smutku i idzie spać w smutku: jest to wszystko, w czym żyje, ponieważ znajduje się pomiędzy dwiema strasznymi rzeczami: grzechem, który przeminął, nie wie przy tym, jak Bóg z nim postąpi, oraz wyznaczonym czasem, który mu pozostał; nie wie, jakie spadną na niego nieszczęścia [...] dbaj więc o to miejsce pobytu, albowiem jedynie w Bogu jest siła i potęga, i pamiętaj o przyszłym życiu¹.

U wczesnych mistyków poczucie dystansu i bliskości Boga znajduje wyraz w języku miłości: Bóg jest jedynym właściwym przedmiotem miłości, kochanym dla samego siebie; życie prawdziwego wiernego muzułmanina winno być ścieżką prowadzącą do wiedzy o Nim. Kiedy zaś człowiek zbliży się do Boga, Bóg zbliży się do niego, stając się „jego wzrokiem, słuchem, ręką i językiem”.

We fragmencie swojej autobiografii autor dzieł dotyczących problemów duchowych, At-Tirmizi, pokazał w trzecim wieku islamu, a więc IX naszej ery, jak sprowadza się duszę na tę ścieżkę. W czasie pielgrzymki, modląc się w haramie, nagle ogarnął go żal za grzechy; poszukując właściwego sposobu życia, natrafił na dzieło Al-Antakiego, które pomogło mu się zdyscyplinować. Stopniowo posuwał się po tej ścieżce, dążył do okiełznania swoich namiętności i uciekał od świata. Dopomagały mu sny o Proroku; również jego żona miała sny i wizje. Prześladowano go i oczerniano za to, że wprowadzał do religii nieuprawnione innowacje. Ale te nieszczęścia pozwoliły mu oczyścić serce. I wówczas pewnego wieczora, gdy wracał ze spotkania, na którym wspominano Boga, jego serce się otwarło i wypełniło słodyczą².

W następnym wieku kontynuowano zarówno rozważania nad drogą, którą mężczyźni i kobiety mogli się zbliżać do Boga, jak i spekulacje o jej końcu. Zapewne już w VIII stuleciu pojawił się specyficzny rytuał zbiorowego powtarzania imienia Boga (zikr), czemu towarzyszyły różne ruchy ciała, ćwiczenia w oddychaniu lub muzyka. Nie miało to prowadzić do automatycznego wywołania ekstazy i oglądania Boga twarzą w twarz, lecz było sposobem na wyzwolenie duszy od doczesnych rozrywek. Rozważania mistrzów sufickich dotyczące natury wiedzy, którą osiągnie się na końcu drogi, początkowo były przekazywane ustnie, a potem spisane przez ludzi, którzy pragnęli poznać drogę. W ten sposób zrodził się kolektywny język pozwalający wyrazić naturę mistycznych przygotowań i doświadczeń. Powstało też poczucie wspólnoty tych, którzy wyruszali w tę drogę.

1

   Ahmad Ibn ^łAbd Allah al-Isbahani, Hilyat al-awliya\ t. II, Kair 1933, s. 132, 140; przekład angielski: J. A. Williams, Islam, Nowy Jork 1961, s, 124.

2

   Muhammadlbn Ali at-Tirmidi, Kitab hatm al-awliya’, oprać. U. Jahja, Bejrut 1965, s. 13-32.