Fitopatologia leśna (53)

dla titopatologa, który musi się zajmować zagadnieniami związanymi z po waniem roślin odpornych na choroby, największe znaczenie mają rasy fi giczne patogena, mniejsze - ich przynależność do określonego gatunku.

C. Rola środowiska zewnętrznego i czasu w procesie chorobowym

Proces chorobowy jest jednym z aspektów fenotypu rośliny, który zależy od rech czynników: genotypu gospodarza, genotypu patogena oraz środowiska wnętrznego (wilgotność, temperatura, pH, składniki pokarmowe, trucizny,! ność i działalność innych organizmów niż gospodarz i patogen itp.) i czasu. W sytuacji środowisko wpływa modyfikująco zarówno na działanie gospc jak i na aktywność patogena, a tym samym także na proces chorobowy, k jest wynikiem interakcji gospodarza i patogena realizującej się w czasie.

r'

1. Wpływ środowiska zewnętrznego na gospodarza

Wszystkie rośliny wykazują pewną skłonność do ulegania określonym chor bom. Jednakże liczba chorób, ku którym poszczególne rośliny się skłan' i stopień ich skłonności do ulegania każdej z tych chorób - bywają różne i z ry określone przez genotyp. Genotypowo określony zakres podatności skłonności do ulegania danej chorobie poszczególnych roślin-gospodarzy n wa Braun (1965) dyspozycją chorobową. W ramach tego zakresu mogą zach dzić wahania stopnia skłonności do popadania w chorobę, powodowane p" wpływy środowiska zewnętrznego. Wahania te można traktować jako egz niczne modyfikacje dyspozycji chorobowej. Braun nazywa te modyfikacje dyspozycją chorobową.

Wiemy już, że zdrowie rośliny wiąże się z natężeniem przebiegających w procesów fizjologicznych, które z kolei są uzależnione od wpływu środov Ponieważ zaś różne natężenia procesów fizjologicznych czynią gospo^J mniej lub bardziej skłonnym do ulegania chorobie, przeto rola środowiska wnętrznego w kształtowaniu się zjawiska zdrowia i choroby w świecie roślinn' jest bardzo wielka. Inna rzecz, że granice, w ramach których środowisko m zmieniać predyspozycję gospodarza względem określonych patogenów, są¹ dzo różne, np. w stosunku do grzyba Phellinus pini, sprawcy białej jamko zgnilizny sosny, są wąskie, a w stosunku do Lophodermium pinastri, grzyba wodującego osutkę sosny, lub do grzybów powodujących zgorzel siewek drz - szerokie. Tym tłumaczą się m.in. silne wahania odporności sosny jako reak na niedostatek wody w środowisku, gdy chodzi o choroby osutki sosny, opi ki i inne.

Niektórzy autorzy wiążą zjawisko predyspozycji również z wiekiem rośli -gospodarza i jego organów, dochodząc w rozważaniach na ten temat do co n mniej dwóch uogólnień:

1) gdy patogen jest pasożytem względnym, predyspozycja zwykle wzr wraz z wiekiem tkanki gospodarza;

2) gdy patogen jest pasożytem bezwzględnym, predyspozycja wydaje się maleć wraz z wiekiem gospodarza.

Pewne zmiany predyspozycji obserwuje się też w związku ze stałym następstwem po sobie określonych okresów (przede wszystkim dnia i nocy) w ciągu doby. Najwięcej jednak ważą w tym względzie wpływy wywierane na rośliny przez czynniki jej środowiska, jak temperatury, wilgotności, ciśnienia atmosferycznego, światła, oraz przez zasoby środowiska - zawartość składników mineralnych w glebie i inne. Czynniki te mają ogromny wpływ na wzrost roślin, ich rozwój i fizjologię, a tym samym także na ich konstytucję zdrowotną znajdującą swe odbicie w ich predyspozycji na różne choroby.

Zwykle centralnym punktem rozważań nad dyspozycją chorobową jest rośli-na-gospodarz i jej reakcje na wpływ czynników środowiska, co jest oczywiste. Z reguły jednak nie zwraca się przy tym należytej uwagi na czynnik środowiska kształtowany przez sąsiedztwo innych osobników gospodarza. Potrzeba uwzględniania tego czynnika wynika co najmniej z dwóch powodów:

1)    potrzeby produkcji roślinnej przesądzają o występowaniu roślin-gospoda-rzy w dużych skupieniach;

2)    takie występowanie gospodarzy stwarza szczególnie sprzyjające warunki dla występowania epifitoz, m.in. przez wzajemne osłabianie się roślin w monokulturze, tworzenie się mikroklimatu sprzyjającego rozwojowi, nagromadzaniu się patogenów.

W badaniach nad wpływem środowiska na predyspozycję rośliny-gospodarza wprowadza się do eksperymentu zwykle tylko po jednym czynniku tego środowiska, np. określoną temperaturę, określony składnik mineralnego odżywiania itp. Tak np. stwierdzono doświadczalnie, że oddziaływanie krótkiego, jak i długiego dnia obniża predyspozycję sosny wejmutki na rdzę kory wejmutki (Cronar-tium ribicola) oraz że obfite nawożenie azotowe z jednej strony zwiększa predyspozycję różnych roślin (w tym także drzewiastych) na chorobę więdnięcia powodowaną przez gatunki rodzaju Verticillium, z drugiej zaś zmniejsza predyspozycję niektórych pszenic na porażenie przez sprawcę rdzy źdźbłowej (Puccinia gra-minis). Trzeba się zatem liczyć z tym, że wpływ danego czynnika na predyspozycję chorobową rośliny może być inny w warunkach sztucznych niż w warunkach naturalnych, w których działa on kompleksowo wraz z innymi czynnikami środowiskowymi.

Istnieje poważny problem metodyczny związany z potrzebą badania wpływu ogółu czynników ekologicznych danego środowiska na predyspozycję rośliny-gospodarza w warunkach naturalnych. Jedną z prób rozwiązania tego problemu stanowi opracowana w Polsce metoda szeregów biotycznych. Metoda ta polega na ustaleniu najpierw struktury zbiorowiska mikroorganizmów (szczególnie grzybów), występującego w określonej części środowiska rośliny-gospodarza, którą może być ryzosfera, gleba pozaryzosferowa, ściółka leśna, powierzchnia nadziemnych części rośliny itp., a następnie funkcji tego zbiorowiska w stosunku do określonego patogena. Zakłada ona, że zbiorowisko mikroorganizmów, jeżeli jest rozpatrywane w postaci wystarczająco kompletnej, stanowi swego rodzaju wykładnik lub odbicie ogółu warunków ekologicznych występujących w badanym środowisku. Ustalany za pomocą metody szeregów biotycznych wpływ całego zbiorowiska mikroorganizmów na patogena, wyrażany za pomocą jednej liczby, może zatem być (w intencji metody) traktowany jako równoznaczny z wpływem badanego środowiska na tego patogena. Naj-