Herbart1

Pestalozzi zresztą, pozostając pod wyraźnym wpływem idealistycznej gnoseolo-gii Fichtego i Kanta, nie sądził bynajmniej, że źródłem ogólnych pojęć są ogólne właściwości rzeczy i zdarzeń, lecz przyjmował, że pojęcia istnieją w duszy dziecka. Stąd najsłabszym punktem w jego teorii nauczania początko-wegófRTórą się przede wszystkim zajmował, jest brak w tym nauczaniu jakichkolwiek elementów wiedzy naukowej.

Wielką jego zasługą jest zwrócenie uwagi na rolę działania w procesie nauki szkolnej. Jako twórca nauki o rzeczach, opartej na poznawaniu rzeczy z otoczenia - poprzez liczenie, mierzenie i nazywanie - wprowadził on do metodyki nauczania początkowego wiele form aktywności praktycznej dzieci, jak obserwowanie, rysowanie, dokonywanie pomiarów, wytwarzanie przedmiotów, które weszły odtąd do nauczania początkowego jako stały jego składnik.

Jan Fryderyk Herbart (1776-1841)

Nie mniejszy wpływ na nauczanie początkowe, jak i na naukę na wyższych szczeblach szkoły wywarł trzeci z wielkiej trójki dydaktyków - J.F. Herbart, niemiecki filozof, pedagog i psycholog. W swoich dwu dziełach: Pedagogika ogólna wyprowadzona z celu wychowaiuajt Wykłady pedagogicznew zarysie.. wytlańyćh^pier^    1835 roku, przedstawifwTaśny system

pedagogiczny, oparty na(_e_tyce i psychologi/. Etyka stała się dlań padslawą.do sformułowania celów wychowanjajS (psychologia jęggjrod-kó\y.'Tak więc za główny cel wychowania i kształcenia uważał Herbart/hkształ-towanie moralnego charakteru/ a za prowadzące do jtego główne środki -kierowanie, dziećmi,Tćarnośc i nauczanie wychowujące/

System Herbarta odpowiadał potrzebom amOcnienia władzy monarchisty-czno-junkierskiej w Prusach. Jak pisał Karl-Heinz Gtinther, Herbart „nie miał nigdy zrozumienia dla nowych idei demokratycznych, które poruszały szerokie kręgi narodu niemieckiego”¹. Jednocześnie system ten służył tym kręgom społecznym, które były z władzą powiązane, a więc szlachcie i bogatemu mieszczaństwu. Idea nauczania wychowującego w połączeniu z twardym przestrzeganiem dyscypliny spotkała się z dobrym przyjęciem w tych sferach, gwarantowała bowiem zachowanie i utrwalenie przywilejów tych klas społecznych. Twierdzenie Herbarta, że „pierwszym środkiem wszelkiego wychowania jest groźba”², odpowiadało im w pełni, utrzymywało bowiem młode pokolenie w całkowitej zależności od starszych.

Herbart uważał dydaktykę za część pedagogiki, lecz jej przedmiot- Jnaucza-nie_w_ychcoyującp - traktował jako najważniejszy czynnik wychowania.

Pisząc w swoich pracach o nauczaniu wychowującym, nie zmierzał on bynajmniej, jak Komeński czy Pestalozzi, do wykorzystania szkoły i oświaty jako narzędzi walki o postęp społeczny. Zamiarem jego było przekształcić pedagogikę w naukę, toteż starał się jej nadąć możliwie ścisły charakter, między innymi przez definiowanie pojęć i zastosowanie formuł matematycznych, lecz jednocześnie służył tą pedagogiką inteligencji niemieckiej i pruskim warstwom szlacheckim.

Leżąca u podstaw dydaktyki Herbarta jego metafizyczna filozofia zakładała istnienie duszy, jako czegoś stałego i niezmiennego, wszystkie zaś reakcje psychiczne traktowała jako jej akty samozachowawcze. Tworem duszy są masy wyobrażeń, które pozostając w ciągłym ruchu stanowią źródło całego życia psychicznego, a więc uczuć, pożądań, woli i myślenia, ruch ten odbywa się według praw mechaniki i matematyki. Te masy wyobrażeń składać się miały ze „splotów wyobrażeń”, które dzięki temu spleceniu pojawiają się w świadomości jako niepodzielne elementy, oraz z szeregów wyobrażeń nie dość jeszcze „splecionych” czyli nie usystematyzowanych. Apercepcja, to jest przyswajanie nowych wyobrażeń, polega na włączaniu ich do już posiadanych mas, kojarzeniu z nimi i włączaniu - już jako pojęć - w system. Na tym założeniu, które nie wytrzymuje krytyki ze stanowiska współczesnej psychologii, Herbart oparł swoją teorię nauczania wychowującego, którą później nazwano teorią stopni formalnych. Wyodrębnione przez niego cztery /stopnie formalne obejmowały:.......

a) jasności    _^

I b) kojarzenie,    -t~■

i c) system,

d) metodę,

Herbart uważał te stopnie za sposoby uczenia się, zakładał przy tym, że nie mogą się one wzajemnie wykluczać, a jednocześnie, że muszą występować po sobie, to jest w podanym porządku, w każdym przedmiocie nauczania szkolnego. Jasność-to przede wszystkim powolne podążanie naprzód, rozkładanie przedmiotu na najdrobniejsze części, zatrzymywanie się przy każdej z nich tak długo, aby uczeń mógł zrozumieć każdy szczegół. Kojarzenie to czynność wiązania materiału nowego z przyswojonym dawniej, opierająca się głównie na powtarzaniu mechanicznym lub na „wolnej rozmowie”, która jest swoistą odmianą „pogadanki szkolnej”. System wymaga, jego zdaniem, „bardziej spoistego wykładu”, a przede wszystkim uwydatnienia głównych myśli, a przez to uporządkowania przyswojonych wiadomości. Metoda znajduje zastosowanie w wykonywaniu zadań i prac, przy czym uczeń ma wykazać, „czy pojął główne myśli w sposób należyty”. Mamy tu więc do czynienia ze swoistym, wąskim rozumieniem pojęć systemu i metody.

Tak oto Herbart usiłując przezwyciężyć teorię władz psychicznych, obejmujących intelekt, uczucie i wolę, przez wyolbrzymienie roli „mas apercepcyjnych”, jednocześnie wpłynął na ustabilizowanie się jednostronnej teorii dydaktycznej, przyznającej główne miejsce w systemie nauczania pamięciowemu przyswajaniu przez uczniów gotowych treści. Jego dydaktyka, której największą wartość Bogdan Nawroczyński upatruje w wykazaniu „pewnej prawidłowości w procesie przyswajania materiału nauczania” (I Irrbnrt, 1⁽)67, s. LII), znalazła wielu zwolenników. Rozwijali ją m.in. TuiskonZillcr (IHI7-1882),Otton Willmann (1839-1920) i Wilhelm Rein (1847-1929). Zilłer i Rein zmodyfikowali nieco luorię stopni formalnych, uwzględniając w niej pięć stopni; przygotowanie, przedstawienie nowego materiału, kojarzenie, porządkowanie materiału pojęciowego i zastosowanie.

41

1

   K.-H. Giinther i in. (red.) Gescliiclite der Emchung. Berlin 1962, Volk und Wissen, s. 250.

2

   J.F. Herbart Pedagogika oualna wywiedziona 7. celu wychowania. Warszawa 1912, Gebethneri Wolff.s. 30.