Image (83)

4 34

CHRISTIAN REUS-SMIT

Nowoczesna instytucja prawa międzynarodowego

Korzenie historyczne

Współczesny międzynarodowy system prawny jest historycznym artefaktem. Nie w sensie bycia tworem nieadekwatnym do obecnych okoliczności, ale dlatego, że jego głęboka struktura ukształtowana została przez społeczno-polityczne warunki nowoczesności. Podobnie jak większość dzisiejszych instytucji nosi on piętno rewolucji, jakie dokonały się w myśli i w praktyce społecznej - rewolucji, które począwszy od XVIII wieku, zmieniały krajobraz polityczny Europy, a później także znacznej części świata. Tacy wielcy myśliciele, jak Hugo Grocjusz (Huig de Groot, 1583-1645) i Emmerich de Vattel (1714-1767) bywają często uważani za „ojców” prawa międzynarodowego, a traktaty podpisane w Augsburgu (1555), Westfalii (1648) i w Utrechcie (1713) postrzegane są jako kamienie milowe w rozwoju prawa międzynarodowego publicznego (zob. rozdz. 1). Jednak pomimo wagi tyci) historycznych postaci i wydarzeń nowoczesny międzynarodowy system prawny nabył wiele spośród wyróżniających go cech dopiero w wieku XIX.

Obecny system międzynarodowy ma swoje korzenie wEuropie, aprzed wiekiem XIX olbrzymia większość europejskich państw była monarchiami. Królowie i królowe i/ąd/ący tymi państwami uzasadniali swoją władzę, odwołując się do doktryny prawa boskiego mówiącej, że monarchowie byli obdarzeni władzą pochodzącą bezpośrednio od Boga. Według Jeana Bodina, czołowego szesnastowiecznego filozofa politycznego, „nikł na Ziemi, z wyjątkiem Boga, nie jest doskonalszy od książąt suwerennych, których to właśnie Bóg wyznacza na swoich poruczników zarządzających resztą ludzkości" (Hodin 1967, s. 40). W owym czasie, prawo było na ogół rozumiane jako rozkaz zwierzchnika - ludzkość, nie wyłączając monarchów, podlegała prawu boskiemu i prawu naturalnemu, które były ucieleśnieniem woli Boga. Poddani danych państw byli rządzeni także za pomocą prawa komunalnego, które było „rozkazem” monarchów stojących ponad prawem. Wszystkie te idee boskości, władzy zwierzchniej i prawa miały głęboki wpływ na wczesny kształt prawa międzynarodowego. Stworzone na fundamencie prawa natury prawo międzynarodowe było rozumiane jako zbiór boskich zasad kierowania państwem dostępnych dla wszystkich obdarzonych odpowiednim umysłem głównie dla monarchów europejskich i takich filozofów prawa jak Grocjusz. Monarchowie europejscy byli zobligowani do przestrzegania prawa międzynarodowego nie dlatego, że byli zobowiązani umowami między sobą, ale głównie z powodu lojalności względem Boga (Grocjusz 1925, s. 121).

Pod koniec XVIII i na początku XIX wieku źródła legitymizacji państwa absoluty-stycznego zostały podważone przez zasady liberalizmu i nacjonalizmu. Do drugiej połowy XIX wieku państwa europejskie przeszły radykalne przemiany wewnętrzne, jako że zasady konstytucjonalizmu i suwerenności ludu/narodu osłabiły władzę zwierzchnią monarchy, wzmocniły instytucje parlamentarne i upowszechniły prawo wyborcze. Razem z tymi zmianami pojawiła się nowa koncepcja prawa - prawa jako wzajemnego porozumienia. Prawo uważane było za obowiązujące jedynie wtedy, gdy jego podmioty bądź ich przedstawiciele byli jego współtwórcami i gdy było stosowane na równi do wszystkich obywateli bez względu na okoliczności. W chwili, kiedy ta idea zakorzeniła

Prawo międzynarodowe 435

się solidnie w większości państw europejskich, zaczęła przenikać do sfery relacji między państwami, prowadząc do powstania traktatowego prawa międzynarodowego, często określanego mianem prawa „pozytywnego”. Prawo międzynarodowe było od tej pory postrzegane jako wynik negocjacji między suwerennymi państwami, nie zaś jako rozkaz Boga, a państwa były zobowiązane do przestrzegania takiego prawa nie ze względu na

Ramka £5.3 Kluczowe traktaty konstytuujące instytucje prawa międzynarodowego

W ciągu ostatnich pięciu stuleci natura i zasięg społeczności międzynarodowej zostały określone przez serię międzynarodowych instrumentów prawnych, które ustaliły naturę prawomocnej państwowości, 2asięg suwerennej władzy zwierzchniej i granice legitymizowanego postępowania państwa na arenie międzynarodowej i wewnętrznej. Najważniejsze spośród owych instrumentów to:

Traktaty westfalskie, 1648

Traktaty podpisane w Osnabruck i Munster składające się na pokój westfalski zakończyły wojnę trzydziestoletnią i były niezwykle ważnym etapem w ograniczaniu władzy zwierzchniej i praw politycznych monarchów europejskich. Traktaty m.in. nadały monarchom prawa do utrzymywania regularnych armii, wznoszenia fortyfikacji i ściągania podatków.

Traktaty utrechckie, 1713

Traktaty utrechckie, które zakończyły ostatecznie wojnę o sukcesję hiszpańską umocniły procesy wiodące w kierunku ugruntowania terytorialnej suwerenności w Europie. Traktaty westfalskie uczyniły niewiele, jeżeli chodzi o określenie zasięgu terytorialnego praw suwerennych, to znaczy o wskazanie obszaru geograficznego, na który prawa takie mogłyby zostać rozciągnięte. Przez przyjęcie zasady, zgodnie z którą to sztywne granice terytorialne, a nie zasięg więzi rodzinnych miały określać granice suwerennej władzy zwierzchniej, traktaty utrechckie zyskały podstawowe znaczenie w określeniu obowiązującego współcześnie związku między suwerenną władzą zwierzchnią a granicami terytorialnymi.

Traktaty paryskie, 1814

Traktaty paryskie zakończyły wojny napoleońskie i przygotowały grunt pod kongres wiedeński (1814--1815). Kongres wiedeński z kolei określił naturę porządku po wojnach napoleońskich I doprowadził do powstania koncertu europejskiego. Koncertowi przypisuje się często zasługę ograniczenia Intensywności wojen między mocarstwami przez większą część XIX wieku, Warto Jednak równie/ odno tować, że koncert pomógł w podtrzymaniu władzy zwierzchniej monarchów oraz zwalczał llbetaine i narodowe ruchy w Europie.

Traktat pokojowy z Wersalu, 1919

Traktat wersalski zakończył formalnie I wojnę światową {1914-1918). Traktat powołał do życia Ligę Narodów, określił prawa i obowiązki zwycięzców i przegranych (łącznie z cieszącym się zlą sławą sy stemem reparacji nałożonych na Niemcy) i stworzył system „mandatowy", w którym „państwa za awansowane" uzyskały legalną kuratelę nad ludami kolonialnymi.

Karta Narodów Zjednoczonych, 1945

Karta Narodów Zjednoczonych to reżim prawny, który ustanowił Organizację Narodów Zjednoczonych jako jedyną światową organizację „ponadnarodową". Karta definiuje strukturę ONZ, kompetencje jej organów oraz prawa i obowiązki suwerennych państw, które są stronami Karty. Karta jest podstawowym dokumentem ograniczającym użycie siły do przypadku samoobrony i zbiorowego działania na rzecz wymuszania pokoju {peace enforcement) autoryzowanego przez Radę Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych.

Deklaracja ©■ p-rŁyzmariiti ntepodlieetościi krajom ii narodom kolonialnym, Ł96C3 Mimo iż nie jest to prawnie wiążący dokument, Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego nr 1514 (XV) wskazała na normatywną delegalizację kolonializmu europejskiego i miała podstawowe znaczenie w ustanowieniu prawa do samostanowienia, które ułatwiło cały proces dekolonizacji imperiów europejskich.