Image (85)

430

CHRISTIAN REUS-SMIT

Wprowadzenie: paradoks prawa międzynarodowego

Jako analitycy stosunków międzynarodowych zwykle zakładamy, że prawo międzynarodowe ma nikły wpływ na kształt polityki międzynarodowej. Liczy się siła i partykularne interesy państw, a prawo jest wykorzystywane w służbie najsilniejszych lub też pozostaje dziwaczną osobliwością, nieadekwatną do rzeczywistości - tak jak ozdoba choinkowa podczas świąt Bożego Narodzenia: ładnie wygląda, lecz nie ma wpływu na zasadniczą dynamikę społeczną. Winę za tego rodzaju sceptycyzm ponosi dominacja realizmu w myśli międzynarodowej. Dodatkowo międzynarodowe media codziennie powielają ten schemat w pogoni za dramatycznymi historiami obracającymi się wokół „polityki siły”, ignorując jednocześnie złożoność rzeczywistości międzynarodowej.

Jednak len szeroko rozpowszechniony sceptycyzm nie tłumaczy wielu zachowań państw. Jeżeli bowiem prawo międzynarodowe nie ma znaczenia, to dlaczego państwa i inni aktorzy poświęcają tyle energii, negocjując nowe reżimy prawne i opowiadając się za przestrzeganiem już istniejących. Dlaczego tak duża część debaty międzynarodowej obraca się wokół legalności zachowań państw, stosowalności reguł prawnych czy też zobowiązań prawnych nałożonych na państwa? I dlaczego stopień przestrzegania prawa międzynarodowego jest tak wysoki, nawet w porównaniu ze standardami wewnątrz państw? Olbrzymia część pracy wykonywana w ministerstwach spraw zagranicznych ora/, duża część czasu dyplomatów poświęcana jest na negocjowanie nowych reguł prawnych w celu ułatwienia współistnienia i współpracy. Śledząc którąkolwiek z kontrowersyjnych spraw międzynarodowych, zauważymy przemożne znaczenie argumentu opartego na prawie. Zarówno bombardowanie Kosowa przez NATO, jak i amerykańska interwencja w Iraku pokazują, że prawnicy odgrywają dzisiaj niezwykle ważną rolę w kształtowaniu i uzasadnianiu kampanii wojennych (Wheeler 2004b) (zob. rozdz. 25). Cały ten wysiłek wkładany w tworzenie prawa i w dyskusje nad jego zastosowaniem idzie w parze z bardzo prozaicznym faktem, na który głośno zwrócił uwagę Louis Hen-kin, mówiąc, że większość państw przestrzega większości reguł prawnych w większości przypadków (1968, s. 47). Jeżeli prawo międzynarodowe nie ma znaczenia, to wiele państw zachowuje się irracjonalnie i w sposób trudny do wytłumaczenia.

Rozdział ten wprowadza w tematykę praktyki współczesnego prawa międzynarodowego oraz debat toczących się wokół jego natury i skuteczności. Został on napisany głównie z myślą o studiujących politykę międzynarodową, ale powinien również stać się przedmiotem zainteresowania tych studentów prawa, którzy zastanawiają się nad politycznymi fundamentami prawa międzynarodowego. Wychodzimy z założenia, że ideę prawa międzynarodowego można najlepiej zrozumieć jako znajdującą się w centrum systemu instytucję międzynarodową; jako zbiór norm, reguł i praktyk stworzonych przez państwa i innych aktorów w celu ułatwienia osiągnięcia różnych celów społecznych, począwszy od Udu i współistnienia, aż po sprawiedliwość i rozwój ludzki. Jest to jednak instytucja o szczególnych korzeniach historycznych, które trzeba koniecznie zrozumieć, jeśli chce się uchwycić jej wyjątkowe cechy instytucjonalne. Po wyjaśnieniu tych spraw opiszemy przeciwstawne sobie teoretyczne podejścia do prawa międzynarodowego, skupiając się na głównych szkołach myślenia w Stosunkach Międzynarodowych i w Prawie Międzynarodowym.

Prawo międzynarodowe 431

Ramka 15.1 Wspólne międzynarodowe terminy prawne Międzynarodowe prawo zwyczajowe

Międzynarodowe prawo zwyczajowe {customary International law) stanowi szeroki wachlarz reguł, które są wiążące dla wszystkich państw, niezależnie od ich wyraźnej zgody. Aby dana reguła mogła zostać uznana za prawo zwyczajowe, konieczne jest istnienie ogólnopaństwowej praktyki (co znaczy, że państwa postępują na co dzień w sposób zgodny z daną regułą) i dowodu na to, że państwa akceptują daną praktykę jako prawo (opinio juris).

Opinio juris

Przekonanie żywione przez państwa, że pewne określone zachowania są wymagane bądź dozwolone przez prawo międzynarodowe.

Jus cogens

Termin ten używany jest na określenie niepodważalnych norm prawa międzynarodowego. Normy te są uznane za tak fundamentalne, że państwa nie mają prawa wycofać się z ich przestrzegania. Często wymienianymi przykładami niepodważalnych norm są zasada nieagresji czy norma mówiąca o nietykalności przedstawicieli dyplomatycznych.

Pacta sunt servanda

Jest to podstawowa zasada międzynarodowego porządku prawnego - mówi, że państwa muszą w dobrej wierze przestrzegać traktatów, których są stronami.

Jus ad bellum

Prawo wojny mówiące, kiedy użycie siły lub rozpoczęcie wojny jest prawnie dopus/anlnn, Nn pt /yklml Rozdział VII Karty Narodów Zjednoczonych ogranicza legitymizowane użycie siły do dwóch pr/ypml ków: autoryzowanych przez Radę Bezpieczeństwa międzynarodowych akcji wymuszania pokoju [peace enforcement) i indywidualnej lub zbiorowej samoobrony w odpowiedzi na zbrojną nnpnić.

Jusinbello

Prawa wojny odnoszące się do sposobu prowadzenia wojny. Prawa te obejmują m.ln. proporcjonalne użycie siły, zachowanie w stosunku do ludności cywilnej czy sposób traktowania jeńców. Główne instrumenty prawne w tym zakresie to konwencje genewskie z roku 1949 I dodatkowe protokoły do konwencji z 1977 roku.

Ład i instytucje

Realiści opisują stosunki międzynarodowe jako rywalizację o silę, jako sferę, w której państwa „bezustannie odzyskują siły po, przygotowują się do lub aktywnie uczestniczą w zorganizowanej przemocy pod postacią wojny” (Morgenthau 1985, s. 52). Pomimo że wojna stanowi powtarzającą się „cechę” stosunków międzynarodowych, jest ona prymitywnym i głęboko dysfunkcjonalnym sposobem zapewnienia sobie przez państwa bezpieczeństwa i realizowania własnych interesów. I właśnie ze względu na to próbom „wyzwolenia się” ze stanu wojny państwa poświęciły równie dużo, jeśli nie więcej energii, jak wikłaniu się w krwawe konflikty. Budowanie choćby jakiejś namiastki ład u międzynarodowego {International order) leżało prawie zawsze we wspólnym interesie większości państw. Państwa próbowały stworzyć, jak zauważył Hedley Buli,,jakiś wzór zachowań, które pozostawałyby w zgodzie z podstawowymi czy też pierwotnymi celami społeczności państw lub społeczności międzynarodowej”; celami, za które uzna-