Image (79)

442

CHRISTIAN REUS-SMIT

Po trzecie, prawo międzynarodowe dotyczy coraz częściej regulacji nic tylko międzynarodowych, ale także globalnych. Zasady samostanowienia i nieinterwencji wzniosły fundamentalną granicę między międzynarodową a wewnętrzną sferą prawną, jakkolwiek ta granica jest teraz naruszana przez rozwój międzynarodowych zasad, które regulują sposób, w jaki państwa powinny się zachowywać wewnątrz swojego terytorium. Przykładem jest tutaj rosnący korpus międzynarodowego prawa dotyczącego ochrony środowiska, podobnie jak wspomniany już wcześniej dorobek systemu międzynarodowych praw człowieka. Przedzieranie się tych praw przez granice suwerennych państw ułatwia wzrastająca tendencja sądów krajowych do sięgania do zasad prawa międzynarodowego (coś, co występuje szczególnie w Australii), zwłaszcza w dziedzinach ochrony środowiska naturalnego czy praw człowieka. Reguły, normy i zasady prawa międzynarodowego nie ograniczają się już do utrzymywania wąsko rozumianego porządku międzynarodowego. Rozwój międzynarodowego prawa humanitarnego wskazuje nie tylko na samo poszerzanie się zakresu prawa międzynarodowego w celu zwrócenia uwagi na kwestie globalnej sprawiedliwości. Ostatnie decyzje Rady Bezpieczeństwa ONZ, które nakazują przedsięwzięcie międzynarodowych interwencji w miejscach takich, jak Timor Wschodni, postrzegają bowiem rażące naruszania praw człowieka jako zagrożenie dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, a zatem coś, co uzasadnia działania na mocy Rozdziału VII Karty NZ. Czyniąc tak, Rada Bezpieczeństwa daje do zrozumienia, Zr Ind międzynarodowy jest uzależniony od utrzymania przynajmniej podstawowych Ntnndnrdów globalnej sprawiedliwości.

Ze względu na te zmiany pojawiły się sugestie, że prawo międzynarodowe może podlegać slopniowej transformacji w system prawa ponadnarodowego. Skoro państwa nie są już jedynymi podmiotami prawa międzynarodowego, skoro prawo międzynarodowe dotyczy regulacji globalnych i skoro jego zasięg został poszerzony, obejmując nie tylko problematykę ładu międzynarodowego, ale także globalnej sprawiedliwości, prawo międzynarodowe wyłamało się z pierwotnych założeń i ram funkcjonowania. Pomimo że zmiany nie spowodowały jeszcze napisania nowych podręczników prawa, a zarówno prawnicy międzynarodowi, jak i analitycy stosunków międzynarodowych zachowują ostrożność w swoich analizach, obecne wydarzenia są źródłem nowego ożywienia i energii w dziedzinie prawa międzynarodowego, którą wcześniej uznano za chylącą się ku upadkowi; spowodowały one również, że badacze stosunków międzynarodowych zaczęli od nowa przyglądać się roli norm prawnych w kształtowaniu polityki światowej, a tego typu tendencje zwykle dyskredytowano jako idealizm.

Kluczowe tezy    I

^:

j * Jak długo prawo międzynarodowe miało za zadanie utrzymać istnienie ładu międzynarodowego,

! ograniczało się do kilku podstawowych twierdzeń: państwa były głównymi podmiotami i twórcami l prawa międzynarodowego; prawo międzynarodowe dotyczyło jedynie regulacji stosunków mię-¹ dzypaństwowych; zakres prawa międzynarodowego sprowadzał się do kwestii związanych z ładem I międzynarodowym.

t Poszukiwanie sposobu na efektywne zarządzanie globalne {giobai go\/ernance) „popchnęło" prawo j międzynarodowe w kierunku nowych obszarów, podsuwając jednocześnie pytanie o to, czy prawo I międzynarodowe nie przekształca się w jakąś formę prawa ponadnarodowego.

Prawo międzynarodowe

443

•    JńfJnoMM, it fi o (WWiipijo titopnlii także zbiorowości, uzyskują stopniowo prawa i obowiązki wynikająca / prawa międzynarodowego, zdobywając tym samym status podmiotów i twórców prawa między narodu wago.

•    Aktorzy pozarządowi odgrywają coraz większą rolę w kształtowaniu i kodyfikacji międzynarodowych norm prawnych.

•    Prawo międzynarodowe w coraz większej mierze wpływa na krajowe reżimy prawne i praktykę państw, a reguły międzynarodowego systemu prawnego nie ograniczają się już tytko do kwestii ładu. Rozwój międzynarodowego prawa humanitarnego powoduje „przenikanie" kwestii związanych z globalną sprawiedliwością do międzynarodowego porządku prawnego.

Perspektywy teoretyczne

Podobnie jak to dzieje się w wielu innych obszarach stosunków międzynarodowych, i tu sformułowanych zostało kilka różnych stanowisk teoretycznych mających na celu wyjaśnienie natury, funkcji i istoty prawa międzynarodowego. W tym podrozdziale dokonamy krótkiego przeglądu najbardziej znanych podejść teoretycznych do prawa międzynarodowego wywodzących się z dziedziny Stosunków Międzynarodowych i Prawa Międzynarodowego. Przegląd ten nie jest wyczerpujący, jakkolwiek przedstawia te perspektywy, które wspólnie tworzą oś współczesnej debaty.

Realizm

Realiści to wielcy sceptycy w kwestii prawa międzynarodowego. Morgenthau napisał wyraźnie, że „polityka międzynarodowa, jak każda polityka, jest walką o władzę/siłę” (1985, s. 31) i twierdzenie to pozostaje wizytówką każdej myśli wywodzącej się z tej tradycji. Dla klasycznych realistów (szerzej zob. rozdz. 7), takich jak Morgenthau, źródłem owej rywalizacji jest wrodzone człowiekowi dążenie do dominacji. Dla neorealistów (szerzej zob. rozdz. 9), takich jak Waltz, źródłem tym jest z kolei logika anarchii dominująca w systemie międzynarodowym, w którym nie istnieje żadna władza centralna, Jakiekolwiek nie byłoby owo źródło, realiści zgadzają się, że natura prawa międzynarodowego jest przede wszystkim zdeterminowana przez egoistyczną naturę państw i przez, równowagę siły między nimi. W takim świecie instytucje międzynarodowe mają znikomy wpływ na rzeczywistość (Mearsheimer 1994/1995). Instytucje oczywiście istnieją i realiści nie próbują tego negować. Ich teza głosi po prostu, że instytucje istniejąjedynic wówczas, gdy zostaną stworzone przez mocarstwa, a ich skuteczność słabnie wyraźnie w momencie, kiedy przestają one realizować interesy tych mocarstw. Morgenthau zaproponował rozróżnienie między „politycznym” a „niepolitycznym” prawem mię dzynarodowym (Morgenthau 1940). Prawo niepolityczne składa się z reguł, które służą trwałym interesom wielkich mocarstw, takich jak zasady wymiany dyplomatycznej czy prawa morza, natomiast prawo polityczne złożone jest z norm, które podważają te interesy, jak choćby pakt Brianda-Kellogga z 1928 roku zakazujący wojny napastniczej. Stopień przestrzegania praw niepolitycznych jest przeważnie wysoki, jednak nie powin-