str 116 117

położeniu sądzić należy ludzi występujących na scenie publicznej. Nie okrzyki, oklaski i pochwały, najczęściej niezasłużone, wielbicieli, lecz bezstronna i jak najsurowsza krytyka wyrabia dzielnych mężów, których nam więcej aniżeli niepodległym narodom potrzeba.

Z drugiej strony sam siebie poddaję pod sąd jak najściślejszy, bez żądania pobłażliwości choć w najdrobniejszych zboczeniach z drogi obowiązków narodowych; chętnie przyjmę uzasadnioną naukę i podziękuję tak za wykazane mi błędy, jak za wytknięcie mi zdrożności, bo tym sposobem łatwiej poznam swoje niedokładności jako człowiek i Polak i prędzej dowiem się o próżni w nabytych wiadomościach”.

Pamiętnik zawiera wiele map terenowych i szkiców sytuacyjnych bitew i potyczek, co jeszcze bardziej podnosi jego wartość.

Podczas pobytu w więzieniu Callier był otoczony serdeczną opieką przyjaciół domu Callie-rów. Nie zapominali o nim w tych ciężkich chwilach — pomagali mu finansowo, odwiedzali go i pisali listy.

1 maja 1866 roku Edmund opuścił twierdzę i powrócił do Poznania.

DRUGA PASJA

IXJl'latach siedemdziesiątych XIX stulecia \Vv/ f*⁰²¹¹³¹^ zmieniał swój wygląd zewnfj-v v trzny. W szybkim tempie wznoszono budynki mieszkalne, wiele gmachów reprezentacyjnych oraz użyteczności publicznej, stopniowo wzrastała też liczba mieszkańców. Znacznie rozwinął się przemysł, wybudowano kilka fabryk narzędzi rolniczych i tytoniu, nadal jednak w wytwórczości dominowały małe zakłady produkcyjne.

Przemożny wpływ na stosunki w Poznaniu wywierała nasilająca się coraz bardziej polityka germanizacyjna i walka społeczeństwa polskiego o utrzymanie odrębności narodowej. Władze pruskie wprowadziły wiele ustaw i rozporządzeń usuwających język polski z życia publicznego. Wystąpiło zjawisko systematycznego zmniejszania się procentu ludności niemieckiej, która przenosiła się masowo z zacofanych prowincji wschodnich dn ośrodków przemysłowych w centrum i na zachodzie kraju. Władze pruskie pró-

117