SWScan00101

46 PODSTAWOWE POJĘCIA I MODELE

wania, jako formy obcowania umysłów ludzkich, tworzenia wspólnoty czysto duchowej. Na to miejsce wprowadzono pojęcie komunikowania jako podstawowego elementu kultury. Jeden z rozdziałów znanej książki Halla Bezgłośny język [Hall, 1959] głosi wprost: „Kultura jest komunikowaniem". Antropologowie do swej definicji kultury włączają „wzory przekazywane przez symbole" [Kroeber i Kluckholm, 1952:181]. Również A.Kłoskowska [1973: 113] przypomina, że rozumienie kultury, a przynajmniej jej rozległej i swoistej dziedziny określonej tradycyjnie mianem kultury duchowej, jako procesu se-miotycznego, rozpowszechnia się w humanistyce współczesnej.

Tak szeroko wyznaczony zakres pojęcia może się wydać, i czasami bywa krytykowany jako zbyt obszerny, a przeto ogólnikowy. Ta obawa nie wydaje się uzasadniona. Rzeczywistość komunikowania jest po prostu tak rozległa, iż aby ująć ją jako całość, musi się włączyć niemal wszystkie aspekty życia społecznego i kultury, dochodząc niekiedy do profesjonalnego solipsyzmu, gdy już tylko komunikowanie zdaje się istnieć realnie - ludzka osobowość jest wyłącznym produktem komunikowania, kultura jest jedynie produktem komunikowania, instytucje społeczne są sieciami komunikowania [Davison i Yu, 1974: 2]. Gdy jednak unikniemy skrajności w absolutyzacji znaczenia komunikowania, to stwierdzimy, że uporządkowanie obszaru dociekań zawsze wymaga odszukania takiego punktu obserwacji, aby cały znalazł się w polu widzenia. Pojęcie komunikowania - jako najogólniejszy z terminów -z pewnością spełnia ten wstępny postulat strukturalizacji pola badawczego, chociaż - moim zdaniem - jako zbyt ogólny nie nadaje się jako podstawa zunifikowanej (jednej) teorii społecznej.

2. ŚRODKI I FORMY KOMUNIKOWANIA

2.1. POJĘCIE I KLASYFIKACJA

Wszelkie komunikowanie jest pośrednie, nawet bowiem w zjawiskach telepatii, tj. przekazywania myśli do świadomości drugiej osoby, wskazuje się na domniemany czynnik materialny (fale umysłowe). Tym bardziej w zwykłym, codziennym procesie komunikowania zawarty jest znak i jego materialny nośnik, czyli środek komunikowania, inaczej medium. Na tym jednak, na ogół, kończy się zgoda powszechna wśród badaczy komunikowania. W odróżnieniu od terminu komunikowanie, termin medium (środek komunikowania) nie tylko jest rzadko definiowany, ale bywa przez jednego autora używany w różnorodnych znaczeniach. Medium może być:

•    Język (w sensie języka naturalnego) jako środek porozumiewania się (w danej społeczności);

•    Znaki językowe lub wszelkie systemy znaków (słowo mówione, gest, mimika, obraz);

•    Kody, które są oparte na konwencjach i pozwalają konstruować przekazy (alfabet, kod Morse'a, sygnalizacja);

•    Nośniki sygnałów (jak wibracje powietrza, fale świetlne, a także materiały, na których znaki zostały utrwalone, jak papier, taśma filmowa, płyta gramofonowa);

•    Instrumenty pozwalające na powielanie, transmisję lub odbiór przekazu (prasa drukarska, radiostacja, odbiornik radiowy czy telewizyjny);

•    Instytucje, które tworzą przekazy (np. prasa, radio, telewizja).

Zadanie uporządkowania terminologii podjął E. Sapir [1931: 163], rozróżniając: podstawowe techniki albo procedury prymarne, które są w swej istocie komunikatywne, oraz techniki wtórne, które ułatwiają proces komunikowania.

W języku angielskim rozróżnienie Sapira wyraża się często przez zastosowanie słowa communicałion dla oznaczenia pierwotnych technik, a Communications - dla wtórnych. W tym ujęciu określenie środki komunikowania lub media jest synonimiczne z Communications.

Do pierwotnych procedur komunikowania Sapir zaliczył: mowę, gestykulację w jej najszerszym sensie, imitację jawnego zachowania oraz obszerną kategorię zachowań, które nazwał mianem „społecznej sugestii". Wśród technik wtórnych wyróżnił trzy kategorie: przekształcenia mowy, symboliki dostosowane do specjalnych sytuacji oraz tworzenie fizycznych warunków ułatwiających akty komunikowania. Jak podkreślał sam Sapir, to „rozróżnienie nie ma być może większej wartości psychologicznej, lecz posiada realne znaczenie historyczno-socjologiczne".

Pierwsza kategoria technik wtórnych to przekształcenia mowy, której przykładem jest pismo. Innym - pochodnym od pisma - alfabet Morse'a i różnego rodzaju szyfry. Ich rola polega na umożliwieniu komunikowania za pomocą