81785 SWScan00105

54 PODSTAWOWE POJĘCIA 1 MODELE

•    osobę, która przemawia (mówca),

•    mowę, którą ona wygłasza,

•    osobę, która tego przemówienia słucha (słuchacza).

Ponieważ schemat taki przedstawia w elementarnej formie proces komunikowania, to musi się zawierać w każdym, nawet najbardziej prostym modelu. Na podstawie tego kryterium należy więc odrzucić te wszystkie modele, które obrazują jedynie fragment lub aspekt procesu (np. modele zmiany postaw, zaspokajania potrzeb). W obrębie wskazanej triady, nadawca-przekaz--odbiorca, należy odróżnić cztery odmienne sposoby konceptualizacji komunikowania, które stanowią jakby podstawę odmiennych typów modeli. McQuail [1994] pisze o czterech zasadniczych modelach (reprezentacjach) komunikowania społecznego: transmisji, rytuału, przyciągania uwagi i recepcji. Przedstawię je po kolei, nadając własne, obrazowe nazwy (model pocisku, choinki, magnesu i klocków).

Nie są to modele wykluczające się, mogą zatem łącznie służyć do konceptualizacji różnych aspektów procesu komunikowania. Stanowią jakby cztery perspektywy ujmowania procesu komunikowania, co można łatwo zobrazować w formie kwadratu, którego pole przedstawia sam proces komunikowania, a jego boki - cztery różne konceptualizacje procesu.

3.2.1. MODEL TRANSMISJI I JEGO WARIANTY

U podstaw dominującego paradygmatu komunikowania leży widzenie komunikowania jako procesu transmisji ustalonej liczby informacji, jako przekazu określonego przez nadawcę lub źródło. Model ten jest ukryty w wielu innych, bardziej szczegółowych modelach, które przedstawiam poniżej.

Nadawca

Odbiorca

Rys. 4. Ogólny model komunikowania jako transmisji

Model wszechmocy propagandy [Tchakhotine, 1939]

Na podstawie osobistego doświadczenia działania propagandy hitlerowskiej, niemiecki emigrant we Francji, Serge Tchakhotine przedstawił psychologiczny model oddziaływania masowej propagandy. Według niego propaganda hitlerowska działała na tej samej zasadzie, co wywoływanie odruchów warunkowych w eksperymentach Pawłowa. Technika oddziaływania polegała na skojarzeniu (przez uporczywe powtarzanie) określonych treści ideologicznych z popędami wewnętrznymi człowieka. Sztuka propagandy polegać miała, według niego, na umiejętności wykorzystywania naturalnych popędów do sterowania ludźmi.

Model Tchakhotine'a, uwypuklając zależność efektu propagandy od umiejętnego zestrojenia z popędami człowieka, w pewnym sensie powtarzał myśl Platona, że retoryka - sztuka przekonywania - jest w rzeczywistości jedynie sztuką pochlebstwa, gdyż tylko na tyle osiąga rezultaty perswazyjne, na ile potrafi schlebiać słuchaczom.

Popędy

ludzkie

Motywy

Postawy

i

zachowania

Rys. 5. Rekonstrukcja modelu wszechmocy propagandy Źródło: Tchakhotine, 1939

Model Tchakhotine'a zakładał określony model człowieka i model społeczeństwa. W latach trzydziestych teorie psychologiczne akcentowały elementy irracjonalności oraz trwałości natury ludzkiej. Psychoanaliza Freuda i psychologia głębi Junga szukały nieuświadamianych motywów ludzkiego działania, a teoria instynktów McDougalla wyjaśniała działania człowieka przez wskazywanie na wrodzone instynkty. Z kolei behawioryzm Watsona wskazywał na działania odruchowe, typu bodziec-reakcja, jako podstawę zachowań społecznych. Także wcześni pschologowie społeczni, przede wszystkim Le Bon, podkreślali podatność jednostki na sugestię zbiorową, zatracanie w masie osobowości indywidualnej.

Zgodnie z psychologią swoich czasów Tchakhotine wyróżniał cztery główne rodzaje tych popędów (instynktów): agresywny, seksualny, opiekuńczy, pokarmowy. Człowiek był dla niego istotą kierującą się bardziej kategoriami uczucia i instynktu, niż rozumu (można tu odnaleźć pokrewieństwo z modnymi wówczas koncepcjami człowieka-tłumu Le Bona oraz człowieka-masy Ortegi y Gasseta).

Tchakhotine dostrzegał przemożny wpływ treści propagandowych, a moc propagandy tłumaczył przez uporczywość w powtarzaniu szerzonych haseł. Jego model należy więc do kategorii modeli typu S-R, czyli bodźca i reakcji, lub - jak się przyjęło w literaturze anglosaskiej - modeli zastrzyku (injection model), podskórnego wpływu (hipodertnic model) lub pocisku (bullet model).