17413 SWScan00102

48 PODSTAWOWE POJĘCIA 1 MODELE

języka naturalnego w sytuacji, gdy posługiwanie się mową jest niemożliwe lub niewskazane. Druga kategoria, symboliki tworzone dla specjalnych celów, nie jest przekładem - słowo po słowie - z języka naturalnego, ale raczej systemem bodźców mających wywołać ściśle określoną reakcję. Przykładami są tutaj wszelkie systemy sygnalizacji dymnej, optycznej, obrazowej. Trzecia kategoria - techniki ułatwiające przekazywanie znaków - pozwala transmitować i utrwalać znaki należące do poprzednich kategorii. Jej społeczne znaczenie jest oczywiste.

M. Mrozowski [1991: 12-12] proponuje podział mediów na trzy zasadnicze kategorie:

•    Środki wyrażania, do których należą wszelkie postacie ludzkiego zachowania słownego i pozaslownego, a więc mowę, mimikę, gesty itd.

•    Środki rejestracji, obejmujące narzędzia przystosowane do utrwalania określonych symbolicznych zachowań ludzkich. Należą tu tak proste narzędzia jak ołówek, karta papieru, a z drugiej tak skomplikowane jak magnetowid.

•    Środki transmisji, obejmujące instrumenty służące do przesyłania, a także do powielania zarejestrowanych symbolicznych zachowań ludzkich.

Wielu autorów, przyjmując szerokie rozumienie tego terminu, skupiło swą uwagę na klasyfikacji różnych środków komunikowania, uznając, iż ma ona większą wartość niż arbitralne wyznaczanie jego zakresu i sposobu użycia. Amerykański badacz R. Bretz [1971] w studium Taxonomy of Communication Media zaproponował podział środków telekomunikowania (tzn. przekazu za pomocą fal radiowych) według rodzajów przenoszonych znaków. Podzielił media na audiowizualne i ukazujące ruch (film, telewizja), semiaudiowizual-ne (książka multimedialna), wizualnoruchowe (film niemy, animaqe), wizualne (fotografia) itd. O tej typologii wspominam dlatego, iż obrazuje ona mnogość różnych środków komunikowania w obrębie tylko jednej grupy, a poza tym wskazuje, jak jedne środki komunikowania mogą być wykorzystywane w obrębie innych (np. film niemy z podkładem dźwiękowym w telewizji), co pozwala je uszeregować według wszechstronności przekazu.

Bardziej użyteczny podział zaproponowała A. Kłoskowska [1974: 126] klasyfikując środki komunikowania według dwóch kryteriów: trwałości przekazu oraz styczności społecznej nadawcy i odbiorcy. Skrzyżowanie obu tych kryteriów prowadzi do wyróżnienia poniższych typów środków komunikowania:

•    nietrwałych bezpośrednich (jak mowa),

•    nietrwałych pośrednich (radio i telewizja),

•    trwałych pośrednich (pismo i druk),

•    trwałych bezpośrednich (rysunek tworzony w obecności widzów).

Wykorzystując jedno z kryteriów tego podziału można zaproponować

klasyfikację opartą na dodatkowym kryterium mnogości przekazów. Skrzyżowanie mnogości i trwałości przekazu pozwala odróżnić media:

•    trwałe jednokrotne (obraz, słowo pisane, nagranie magnetofonowe),

•    trwałe wielokrotne (druk, reprodukcja, płyta gramofonowa),

•    nietrwałe jednokrotne (słowo mówione, pieśń, gest, mimika),

•    nietrwałe wielokrotne (telewizja, radio).

W świetle tego podziału jest oczywiste, że środki przekazu są łączone w ciągi, dzięki którym można wykorzystywać właściwości każdego z nich, niepomiernie wzbogacając możliwości ludzkiego komunikowania. Na przykład połączenie radia (nietrwały środek) z magnetofonem (trwały) pozwala zarejestrować każdy przekaz, aby następnie za pomocą radia rozpowszechniać go ponownie. A. Moles [1971] używa nawet terminu „konserwy kulturalne" do oznaczenia instrumentów umożliwiających utrwalanie i odtwarzanie, na indywidualny użytek, dowolnych przekazów kulturalnych.

2.2. ROZWÓJ ŚRODKÓW I FORM KOMUNIKOWANIA

Nigdy w dziejach ludzkości człowiek, czy nawet całe społeczeństwa nie dysponowały równie bogatym arsenałem środków komunikowania, jak obecnie. Przez tysiąclecia podstawowymi środkami komunikowania były techniki określone przez Sapira mianem prymamych - język, gest, mimika. Jak wspomniałem, język, a ściślej mowa miała i ma znaczenie podstawowe ze względu na swą uniwersalność i zdolność wyrażania myśli w oderwaniu od konkretnej sytuacji.

Mowa jest środkiem komunikowania naturalnym, bezpośrednim oraz spersonalizowanym [Ong, 1992]. Naturalnym, gdyż opiera się na biologicznym wyposażeniu człowieka, który dzięki specjalnej budowie gardła, mięśni języka i innym narządom jest zdolny do wydawania szerokiej skali dźwięków zwanych artykułowanymi. Mowa jest również środkiem komunikowania bezpośrednim w tym sensie, że wymaga bliskości fizycznej, a kontakt rozmówców ma charakter styczności „twarzą w twarz". Mowa jest również środkiem spersonalizowanym, w tym sensie, że zazwyczaj partnerzy występują jako znane sobie, a przynajmniej świadome siebie osoby.

Komunikowanie za pomocą mowy jest natychmiastowe i jeśli proces przebiega normalnie - wzajemne. Mówca i słuchacz bez trudu mogą zmieniać się rolami i wówczas proces komunikowania przybierze swą formę podstawową - tj. formę rozmowy. Porozumiewanie się za pomocą mowy może przybierać również inne formy - przemówienia, przesłuchania, spowiedzi itp., nie mówiąc już o licznych odmianach rozmowy, jak dialog, dysputa, pogawędka itp.

Mowa, podobnie jak gest i mimika, z którymi jest zresztą ściśle związana, należy do nietrwałych środków komunikowania, tzn. zakłada jednoczesność mówienia i słuchania. Verba volant(słowa ulatują) - głosi łacińskie przysłowie, mowa nie nadaje się do utrwalenia wiadomości w czasie, czyli zachowania ich dla następnych pokoleń. Słowo mówione ma także ograniczony zasięg rozchodzenia się w przestrzeni, gdyż wymaga skupienia słuchaczy wokół mówcy, a to ogranicza ich liczbę. Społeczeństwa ludzkie nie mogłyby utrzymać spoistości wewnętrznej, nawet w pierwszych okresach swego historycznego rozwoju, gdyby wyłącznie korzystały z nietrwałych środków komunikowania [Voyenne, 1971: 13]. Toteż od najdawniejszych czasów istniały społeczne formy utrwalania oraz przekazywania ważnych informacji, które można określić