39566 SWScan00098

42 PODSTAWOWE POJĘCIA 1 MODELE

Obecnie termin ten jest dobrze znany każdemu uczniowi amerykańskiej szkoły średniej w ramach przedmiotu „edukacja komunikacyjna i medialna", jednak w wielu innych krajach nadal bywa mylony z środkami fizycznej komunikacji, czyli transportu. Ciąży na nim tradycyjna praktyka porozumiewania się na odległość, która dawniej wymagała podróży lub przesłania listu. Komunikowanie korzystało z komunikacji, czyli z środków transportu, takich jak wozy, konie, łodzie, statki oraz dróg rzek, kanałów, morza. Ten związek wpłynął na język, stąd nadal po polsku wahamy się, czy mówić komunikowanie czy raczej komunikacja, a często używamy tych słów wymiennie.

Nawet wówczas, gdy termin komunikowanie jest stosowany w celu określenia procesów przekazywania sygnałów i znaków, trudno mówić o jego jednakowym pojmowaniu. Niemal każdy autor obszerniejszej rozprawy poświęconej komunikowaniu uważa za swój obowiązek przedstawienie własnego rozumienia terminu. Nic dziwnego, że definicje komunikowania liczy się na setki. F. Dance w artykule o pojęciu komunikowania, uwzględnił 95 definicji, grupując je w 15 różnych (choć nie całkowicie odmiennych) kategoriach. Z kolei H. Walińska de Hackbeil w rozprawie doktorskiej z 1975 roku przedstawiła ponad dwieście definicji spotykanych w literaturze amerykańskiej, wyróżniając w nich 18 elementarnych kategorii semantycznych. Wprawdzie analiza definicji komunikowania nie mieści się w profilu niniejszego opracowania, niemniej dla ilustracji podam najbardziej typowe określenia: Komunikowanie jako transmisja:

„Komunikowanie to przekazywanie informacji w bardzo szerokim znaczeniu tego terminu" [Ayer, 1955:13]; „Przekazywanie informacji, idei, emocji, umiejętności etc. To właśnie akt lub proces transmisji jest zazwyczaj nazywany komunikowaniem" [Berelson i Steiner; 1964: 254].

Komunikowanie jako rozumienie:

„Komunikowanie jest procesem, dzięki któremu rozumiemy innych i z kolei sami staramy się być zrozumianymi" [Andersen, 1959: 5]; „Proces, przez który dwie osoby dochodzą do tych samych myśli lub uczuć" [Adler, 1963: 449]. Komunikowanie jako oddziaływanie:

„Słowa tego używamy do określenia wszystkich sposobów, którymi ludzie oddziaływają na siebie" [Anastasij, 1972: 5]; „Użycie znaków i symboli, dzięki którym sprawuje się władzę" [Schaecter, 1951: 191].

Komunikowanie jako łączenie (tworzenie wspólnoty):

„Proces, który łączy nieciągłe części naszego żyjącego otoczenia" [Ruech, 1967: 462); „Tworzenie społecznej całości z jednostek przy użyciu języka lub znaków" [Cherry, 1961: 67],

Komunikowanie jako interakcja:

„Społeczna interakcja za pomocą symboli" [Gerbner, 1967:103]. Komunikowanie jako wymiana:

„Wymiana znaczeń między ludźmi jest możliwa w stopniu, w jakim jednostki mają wspólne postrzeżenia, pragnienia i postawy" [Krech, Crutchfield, Balla-chey; 1962: 275].

Komunikowanie jako składnik procesu społecznego:

„Akt komunikatywny jest środkiem, przez który są wyrażane normy grupowe, sprawowana kontrola społeczna, przydzielane role, osiągnięta koordynacja wysiłków, są ujawniane oczekiwania i przenoszony proces społeczny" [DeFleur, 1966: 90].

Jak z powyższego przeglądu wynika, różni autorzy - na ogół zgodnie z perspektywą reprezentowanej dyscypliny naukowej - odmiennie charakteryzują cechy komunikowania. Niekiedy różnice są tylko językowe, ale czasami dotyczą odmiennego pojmowania zakresu i charakteru definiowanego zjawiska. Wskażmy zatem na kilka zasadniczych odmienności.

1.2.1.    ZAKRES KOMUNIKOWANIA

Niektórzy autorzy obejmują nazwą komunikowanie wszelkie formy przekazu informacji w najszerszym sensie, zarówno między ludźmi, jak i pomiędzy zwierzętami i maszynami. Tak szerokie definiowanie komunikowania wywodzi się z tradycji cybernetyki, która to nauka stara się odkryć podobieństwa leżące u podstaw wszelkich procesów sterowania [Shannon, 1948]. Inni autorzy, zwłaszcza soq'olodzy, ograniczają zakres pojęcia tylko do zjawisk porozumiewania się ludzi (stosując np. kwalifikator „ludzkie" do pojęcia komunikowania, czyli wprowadzając termin human communication).

Za tą różnicą definicji kryje się bądź ograniczenie komunikowania do znaków językowych lub im podobnych, jak to jest w humanistycznie zorientowanej teorii komunikowania, bądź - jak u cybernetyków i biologów - włączenie wszystkich form oddziaływania między dwoma układami (osobami, zwierzętami, maszynami), choćby nie miały one symbolicznego charakteru („Komunikowanie między dwoma zwierzętami istnieje, gdy jedno z nich stwarza chemiczny lub fizyczny bodziec [sygnał], który oddziałuje na zachowanie drugiego zwierzęcia" [Frings, 1967: 297]).

1.2.2.    INTENCJONALNOŚĆ KOMUNIKOWANIA

Większość definicji pomija ten problem, niektórzy jednak autorzy przyjmują, że wszelkie interpretacje symbolicznego materiału zasługują na miano komunikowania; np. Anderson [1972: 5] określa komunikowanie jako dynamiczny proces, w którym człowiek świadomie lub nieświadomie oddziałuje na postrzeżenia innych ludzi. Inni natomiast tylko intencjonalne przekazywanie znaczeń uznają za komunikowanie [Ross, 1974: 10].

Rozważając ten aspekt należy mieć na uwadze zasadniczą odmienność znaku i oznaki oraz pamiętać o możliwości świadomego tworzenia fałszywych oznak. Przez oznakę należy rozumieć naturalny symptom (korelat) pewnego zjawiska. Poznawanie oznakowe występuje nie tylko u człowieka, ale również u wszelkich żywych istot. Każde ludzkie działanie, w tym także produkowanie symboli, można interpretować jako oznakę innych zjawisk (np. intencji komunikowania). Natomiast przez znak należy rozumieć nie symptom, lecz arbitralny symbol innego zjawiska. Poznawanie za pomocą znaków jest właściwe tylko człowiekowi i tylko ono może zostać określone mianem komunikowania.

Oczywiście, zgodnie z tym, co zostało wyżej powiedziane, w każdym procesie komunikowania można odkryć nieskończenie więcej, niż zostało