SWScan00097

40 PODSTAWOWE POJĘCIA 1 MODELE

Odmiennie, ale tę samą myśl wyraził psycholog Piaget [1952], gdy pisał:

0    ile ludzki mózg jest dziedzicznym układem regulacyjnym, to jednak w odróżnieniu od tak wielu przypadków instynktów u ptaków czy ryb, nie ma żadnego dziedzicznego zaprogramowania mózgu ludzkiego, a zatem ludzki mózg nie jest samowystarczalny.

Dlatego nie należy się obawiać, że tzw. klonowanie, którego znanym przypadkiem jest słynna owca Doiły, mogłoby w przypadku człowieka doprowadzić do powstania identycznego osobnika, czyli w potocznym wyobrażeniu klonowania, np. Hitlerów. Człowiek nie sprowadza się do kodu genetycznego, jego osobowość jest zawsze niepowtarzalna, będąc wytworem splotu czynników wrodzonych i nabytych w procesie socjalizacji i rozwoju umysłowego.

Pewne formy ludzkiego porozumiewania się, w szczególności komunikowania pozasłownego (paralingwistyczne aspekty mowy, mimika, gesty, ruchy, itd.) mają charakter wrodzony (np. płacz, śmiech). Sprawa uniwersalności form komunikowania (w tym także w świecie zwierząt) absorbuje uwagę etologów [Morris, Lorenz], natomiast badacze kultury koncentrują się na różnicach wewnątrzgatunkowych, zwłaszcza odmiennościach stylów komunikowania mężczyzn i kobiet. Niektórzy badacze piszą wręcz o „płci mózgu", wskazując na istotne różnice anatomiczne w budowie mózgu oraz na ich psychologiczne i komunikacyjne konsekwencje [Moir i Jessel, 1993].

Mimo niewątpliwego znaczenia czynników genetycznych w skali gatunkowej, struktura mózgu ludzkiego - jak twierdzą anatomowie - nie zmieniła się dostrzegalnie w minionych kilkunastu tysiącleciach, zwiększyła się natomiast porcja informacji otrzymywanych przez mózg oraz wprawa w ich wykorzystaniu. „Główne różnice między człowiekiem jaskiniowym a współczesnym naukowcem - konkluduje Delgado [1972: 248] - nie są genetyczne, lecz środowiskowe i kulturalne".

_r——-Oczywista jest zatem teza: „Najważniejszym środkiem, z którego pomocą dziecko uczy się być ludzką istotą, jest komunikowanie - słowne i pozasłow-

[__ne" [Matson i Montangue, 1967: 450]. Przykładem są tutaj te dzieci, które od

niemowlęctwa niewidome i głuchonieme, dopiero po nabyciu dzięki specjalnym metodom (alfabet palcowy) umiejętności porozumiewania się z opiekunami, zdołały rozwinąć swą osobowość. Nauczycielka najsłynniejszego z takich dzieci, tak oto przedstawia moment, w którym jej wychowanka zaczęła pojmować funkcje ludzkiej mowy [Keller, 1903: 247-248]:

Helenka uczyniła wielki krok w nauce. Zrozumiała, że każda rzecz ma swoją nazwę. Widzimy, że z każdym dniem jej twarzyczka nabiera większej wyrazistości.

Przykład ten sugestywnie obrazuje stwierdzenie Gerbnera [1967: 1], iż „ludzka świadomość tym głównie różni się od świadomości zwierzęcej, że ludzie doświadczają rzeczywistości w symbolicznych kategoriach". Nawet tak prosty środek komunikowania, jak alfabet palcowy, umożliwił Helence kontakt społeczny, a tym samym zapewnił dostęp do rzeczywistości symbo-,__Ikznęj .

Komunikowanie społeczne wykorzystuje nieporównanie bogatszy arsenał środków: oprócz mowy i jej substytutów (pismo, druk), można wymienić gest

1    mimikę, śpiew i muzykę, rzeźbę i rysunek oraz wiele innych. Pozajęzykowe formy komunikowania, choć istotne dla konkretnych sytuacji i ważne spo-

łecznie, są jednak drugorzędne w porównaniu do komunikowania za pomocą języka naturalnego. Jest to - jak wskazuje Szubin [1974: 11-12 - drugo-rzędność dwojakiego rodzaju: „po pierwsze komunikowanie językowe jest uniwersalne, gdyż obsługuje wszystkie sfery ludzkiej działalności; po drugie - komunikowanie językowe jest pierwotne, ponieważ stanowi podstawę ludzkiego myślenia".

Poprzez komunikowanie kształtuje się postawy i zachowania innych osób i jest się przez nie kształtowanym. To prowadzi do fundamentalnych pytań o proces komunikowania: kto komunikuje się z kim, jakimi środkami (mediami), dla jakich celów, z jakimi następstwami oraz w czyim interesie? Odpowiedzi na te pytania wiele mówią o społeczeństwie, w którym żyjemy oraz o formach władzy i kontroli społecznej. Nie można przeto zakładać, że komunikowanie zawsze jest dobroczynne czy neutralne. Terminologia wiedzy o komunikowaniu zawiera przecież takie terminy jak „propaganda", „manipulacja", „indoktrynacja", „ideologia", „zwodzenie", itp.

Niekiedy spotykamy próby sprowadzenia wszelkich społecznych konfliktów (zwłaszcza w sferze polityki i pracy) do szczebla lingwistycznych nieporozumień, a propozycje ich rozwiązania terapią public relations, „efektywnego komunikowania" czy też „swobodnego przepływu informacji". Nie jest to słuszne; metaforycznie mówiąc, złe komunikowanie bywa albo samą chorobą, albo symptomem choroby (społecznej). Tylko w tym pierwszym przypadku, usprawnienie komunikowania likwiduje patologię społeczną.

Zatem tezy, że komunikowanie jest niezbędnym składnikiem procesu socjalizacji oraz elementem wszelkich procesów społecznych, nie należy mylić z tezą podobną, ale fałszywą, głoszącą, że komunikowanie jest kluczem do wszystkich zjawisk psychicznych i społecznych. Przykładem - filozofia Cassi-rera, historiozofia McLuhana, psychologia społeczna Blumera. Cassirer określał człowieka jako animal symbolicum, a jego działalność rozważał wyłącznie w kategoriach tworzenia symboli. McLuhan klasyfikował całe epoki historyczne według dominujących sposobów komunikowania, a z kolei Blumer interpretował społeczeństwo jako ogół symbolicznych interakqi. Jednak życie, także społeczne, to coś więcej niż tylko komunikowanie.

1.2. DEFINICJE I POJĘCIE KOMUNIKOWANIA

W etymologicznym znaczeniu słowo „komunikowanie" wywodzi się z łacińskiego communicare (być w relacji [w związku] z, uczestniczyć w, zrzeszać się z). Jednak jako współcześnie używany termin „komunikowanie" jest kalką językową z języka angielskiego (communication). Mimo iż obecnie termin to powszechnie znany i używany w różnych językach, nie zawsze jest jednoznaczny i właściwie rozumiany.

W1935 roku amerykański krytyk i filozof K. Burkę złożył do druku książkę Treatise on Communication, musiał jednak zmodyfikować jej tytuł, gdyż wydawca już wówczas obawiał się, iż czytelnicy uznają ją za studium o poczcie lub telefonach, a tymczasem była to praca o porozumiewaniu się ludzi.