Obraz0038

Zrozumieć Unię Europejską

przyjmuje kształt plastra miodu. Ze, względu jednak na to, że każdy z przemysłów 'Wymaga innych warunków, podział przestrzeni na jednakowe sześcioboczne regiony jest niemożliwy. Wskutek odmiennych kosztów transportu i różnic w korzyściach skali następuje deformacja regularnych rynków i koncentracja produkcji w przestrzeni.

Wnioski z obserwacji zmian zachodzących w przestrzeni, w zróżnicowaniu tempa rozwoju regionów, oraz miast wpłynęły na rozwój i wzbogacanie teorii lokalizacji. Christaller^{1 2} zwrócił uwagę na fakt, że - ze względu na zasięg oddziaływania - pewne obszary zyskują status centralnych, tzn. takich, których ranga jest szczególnie ważna. Obok nich powstają inne, które spełniają w stosunku do wiodących rolę podrzędną. Wskutek tych procesów przestrzeń różnicuje się, ponieważ znajdują się na niej obszary o różnej randze.

Dalszy rozwój teorii lokalizacji ukierunkowało spostrzeżenie korzyści, jakie powstają wskutek bliskiej, lokalizacji wielu firm. W odróżnieniu od korzyści wewnętrznych, związanych ze wzrostem skalLprodukcii wewnątrz firmy, określono je mianem zewnętrznych (Marshall)/ Zwracali na nie uwagę Weber,. Losch, Isard i.Hooyer. Kfifcjiyśfd tych jest bardzo dużo, a wynikają one z rkiżei skali produkcji, dobrze rozwiniętego rynku pracy, możliwości głębszej specjalizacji i kooperacji. j^ólrićentfSĆjąpfżesłrzenha firm przynosi dodatkowy efekt w poslacTobniżki kosztów infrastruktury transp&rtó#Sj i technicznej oraz lepszej organizacji procesu produkcji.

Wymienione korzyści cechuje zdolność do rozlewania (spi7Zover) - rozprzestrzeń jąją się pnę na wiele gałęzi .produkcji, co powoduje bardzo dynamiczny wzrost niektórych ośrodków. Wzrośt ten ma jednak granice, które wyznńcza punkt, po przekroczeniu którego korzyści z koncentracji zamieniają się w ^njekorzyśei. Powstają dodatkowe .koszty związane z funkcjonowaniem aglomeracji - na tyle wysokie, że mogą wywołać tendencję deglomeracyjne. Koszty te wynikają z prawidłowości rozwoju, kfóre polegają na tym, że dalsky wzrost ośrodków wymaga dodatkowych, bardzo wysokich inwestycji w infrastrukturę transportową i ochronę środowiska. Pewnym’ich rodzajem jest również.spadek społecznego zaangażowa-nią mierzony obniżeniem aktywności mieszkańców, co determinowane jest nasileniem trudności życia w wielkiej aglomeracji. WzrOst ośrodków ma zatem granice, które wyznacza efektywność nakładów na rozbudowę sieci infrastruktury transportowej i technicznej niezbędnej do dalszego funkcjonowania aglomeracji.

Dalsze badania teoretyczne dotyczące lokalizacji dzielą się na dwa nurty: pierwszy z nich koncentruje się na zagadnieniu, czy i w jaki sposób aglomeracje oddziałują na przestrzeń, w której są zlokalizowane, drugi natomiast związany jest z obserwacją rozwoju ośrodków centralnych, ich tendencji do centralizacji i decentralizacji (teorie biegunów wzrostu, sektorów wiodących, teorie potencjału i grawi-tacji).

Pierwszy z tych nurtów próbuje rozstrzygnąć kwestię, czy bardzo dynamiczny wzrost centrum jest korzystny dla otoczenia, czy też wprost przeciwnie — zubaża region, w którym jest zlokalizowany. Uznano, że rozwój sytuacji zależy od siły działania dwóch efektów: wiru. (zasysania) lub rozprzestrze»ianiai(prze&ą,cząnia). vNa ich występowanie" zwrócili ftWffgę Myfdal^{3 4} i Hirschman." Obserwacja trendów rozwoju regionalnego doprowadziła ich do konkluzji, że wpływ centrum na otoczenie zależy od siły wymienionych efektów. Jeżeli dominuje wir, wówczas następuje proces polaryzacji, ponieważ aglomeracja rozwija się kosztem całegoi regionu, „zasysając” zasoby i monopolizując produkcję. Jeżeli natomiast silniejszy jest efekt rozprzestrzeniania, wówczas cały obszar odnosi korzyści ze wzrostu centrum. Warto zwrócić uwagę, że na tym etapie rozwoju teorii lokalizacji pojawiają się odniesienia do polityki regionalnej. Zwolennikiem jej wprowadzenia był Myrdąl, który uważał, że brak oddziaływania państwa na przestrzeń prowadzi do trwałej polaryzacji.

i- Mimo że zróżnicowanie przestrzeni jest niekorzystne, to powstawanie dynamicznie rozwijających się ośrodków jest skutkiem i warunkiem wzrostu regionów i krajów. Zwraca na to uwagę Perroux,⁵ przedstawiciel drugiego ze wspomnianych nurtów, który sformułował teorię biegunów wzrostu. Powstanie biegunów związane jest z wykształceniem się gałęzi wiodących. Ich rola we wzroście jest szczególnie duża, ponieważ obok najwyższej efektywności i innowacyjności cechuje je zdolność do tworzenia wokół siebie kompleksu sektora uzupełniającego. Powstawanie gałęzi wiodących, ich dynamiczny rozwój i przemijanie zainspirowało wielu teoretyków, którzy analizowali powody ich dominacji, powiązania pionowe i poziome, przepływy oraz tendencje do koncentracji. Badania takie podejmowali - obok Perroux’a — Hirschman, Chenery i Watanabe, Rostow, Davin, Aydalot, Wheeler i Muller, Kusnetz, Tinbergen. Zdaniem tych teoretyków rozwój krajów i regionów można podzielić na pewne odrębne stadia, przez które prowadzi droga do pełnej dojrzałości i dobrobytu. Pierwszym sektorem wiodącym były gałęzie przemysłu ciężkiego, potem ich rolę przejmowały branże nowoczesne, które jednocześnie były najważniejszymi stymulatorami postępu technicznego. W teoriach tego nurtu zwrócono również uwagę na rolę dużych firm, których obecność w regionie jest niezbędnym warunkiem wzrostu. Wielkie przedsiębiorstwa, szczególnie tzw. liderży, są zdolne do wprowadzania nowych produktów, większego ryzyka, nowoczesnego zarządzania.

Ze względu na bardzo dynamiczny rozwój biegunów uwaga badaczy procesów rozwoju regionalnego koncentrowała się przede wszystkim na ich obserwacji. Pozwoliło to na dostrzeżenie analogii w zachowaniu się ośrodków centralnych oraz masy Złożonej z materii, którą rządzą prawa fizyki. Podobnie siły powstające między regionami porównywano do tych, które powstają między masami. Reguły,

1

⁵ W. Christaller: Die zentralle Órte in Giiddentśchland, Jena-1933.

2

A. Marshall: Zasady ekonomiki, t. 1, Warszawa 1925.

3

   G. Myrdal: Economic Theory and Underdeveloped Regions, London 1957.

4

   A.O. Hirschman: Strategy of Economic Deveiopment. New Haven 1957.

5

   F. Perroux: Notę of the Concept of Economic Growth, London 1955.