Obraz8 (2)

poprzedzić całość jakąś spajającą ekspozycją. Może ona da silniejsze powiązanie? Było nad czvm się utrudzić.

Przejściowy pomysł, aby zatytułować całość Ułamki z poematu „Dziady", był oczywiście tylko unikiem, wnet też został zarzucony. Wcześniejszy zamiar pomieszczenia ekspozycji w zaczętej przed dwoma laty części I również wypadło porzucić. Wydobył wprawdzie poeta napisany początkowo fragment i próbował go obmyślać, a może i tworzyć dalej, ale szło mu to z oporami. Trudności były różnorodne i nic byle jakie. Sytuacje w „ułamkach" trudno się dawały związać. Jeżeli w części I bohaterka jest dopiero zakwitającą dziewczyną, a w części IV mówi się o niej jak o cudzej żonie, w końcowej zaś scenie części II ona sama występuje w żałobie, choć „mąż i rodzina zdrowa" —jakąż tu krótkim zachodem można było związać całość? O tych to trudnościach wspomina Mickiewicz w liście do Jeżowskiego d. 1 lutego 1823 (s. s.): „...mój talent poetycki zdaje się mnie całkiem opuszczać, mam wprawdzie wiele materii, układam je i kombinuję, ale że są na większą skalę, dzwonek szkolny [...] niszczy je i psuje." Zniechęcony, dał wreszcie spokój zamysłom, zrezygnował i tegoż dnia doniósł Czeczotowi: „Już zdecydowano, że część pierwsza do tego tomiku wygotowana być nie może."

Ale zadanie, które ta część miała spełnić, trzeba było rozwiązać jakoś inaczej. Ratując sytuację zdecydował się więc poeta pomieścić ekspozycję — choćby nie całkiem trafnie — w osobnym utworze, który by stanowił rodzaj prologu. Jakoż Upiór powstał jeszcze w styczniu 1823 r. i jest wyrazem rezygnacji z innego, bardziej organicznego uładzc-nia kompozycji. Wiadomo, że swego zadania nic wypełnia on w sposób należyty. Toteż poeta był z niego niezadowolony, przepisywał z wewnętrznym oporem i marudnie; ostatecznie dopiero d. 8 lutego- (s. s.) przesłał Czeczotowi czystopis. Sarka na tę namiastkę, obrzuca ją przezwiskami: „monstrum", „ogon", ale się nań ostatecznie decyduje licząc, że „innym przyda się do zrozumienia reszty". Nie łudził się zresztą co do tego, że mimo wszystko kompozycja tak zesztukowanego utworu słusznie może się wydać „koszmarną".

Już po napisaniu (w brulionie) Upiora i z okazji wysyłania wstawek, a więc niechybnie d. 5 lutego s. s., napisał poeta drugą, rozszerzoną redakcję prozaicznej przedmowy. Rozszerzył ją znacznie: nic jest już przypiskicm, ale osobnym członem dzieła. Teraz dopiero podał tam szczegółową informację o szerokim zasięgu tego reliktu obrzędowego w krajach Europy i Ameryki i wyraźnie podkreślił jego odległy rodowód z czasów pogańskich, w Grecji jeszcze z doby homcryckiej, usunął zaś wzmiankę o rzekomych tłumaczeniach swych „z języka litewskiego", zaznaczając tylko ogólnikowo, że „śpiewy zaś obrzędowe, gusła i inkan-tacje są po większej części wiernie, a niekiedy dosłownie z gminu poezji wzięte". Z „gminu" — tzn. z pieśni białoruskiej. W ten sposób zatarł się w utworze charakter apokryficzny, uściślił zaś folklorystyczny.

Przedmowa ta stanowi ostatnie stadium przetwarzania Dziadów części II. Późniejsza dyskusja listowna z Czeczotem w czasie druku i korekty dorzuciła tu już tylko drobiazgi: zmianę niektórych imion itp. Dla struktury utworu nie ma to już większego znaczenia.

Proces formowania i przetwarzania, jak widzieliśmy, trwa) długo i sięgał głęboko w istotę pierwotnej koncepcji; kosztował też poetę wiele mozolnych zachodów. Wynik, przynajmniej częściowo, mimo wszystkich niedociągnięć, zadowolił twórcę. Przyznał on Czeczotowi ragę: „Całe drugie, mniejsze Dziady nie są szpargałem.*'

X

WNIOSKI

Szliśmy trop w trop za poetą śledząc etapy i wymiary tego przetwarzania utworu, które ciągnęło się prawie dokładnie przez trzy lata. Pomocne były przy tym przede wszystkim materiały rękopiśmienne, podane niżej w podobanie w takim porządku, jak powstawały, i w miarę, jak się dochowały. Zestawmy tedy wyniki dochodzeń w ustalonym porządku, zaznaczając zarazem luki materiałowe. Powstanie z tego coś w rodzaju kalendarzyka * gc-nczyjskicgo:

—    Autograf wersji pierwotnej, napisanej w Kownie jeszcze w pierwszej połowie, może na pograniczu marca i kwietnia 1820 r. — wcześnie zaginął.

—    Próba rozszerzenia utworu przez dodanie części I, dokonana tylko częściowo w Kownie z początkiem r. 1821 (styczeń?), ponawiana bez powodzenia w styczniu 1823. Autograf w paryskim Muzeum Mickiewicza.

—    Tekst wersji pierwotnej, skopiowanej przez J. Czeczota późną wiosną 1821 r., sprawdzony przez poetę i w maju udostępniony Leonowi Borowskiemu. Autograf dzielił losy Archiwum Filomatów.

—    Ukończenie Dziadów części IV, Wilno, pierwszy kwartał 1822 r. Autografu tej części brak.

—    Scena końcowa części II z Widmem Gustawa i z Dziewczyną, napisana w Wilnie na wiosnę lub w lecie 1822 r. i oddana Czeczotowi. Autograf zaginął.

*° Nie zawada moro wskazać dokładnie, o ile ten kalendarz różni się w szczegółach od mndiir⁴ dotąd obowiązujących. Znajdziemy je zestawione w dziele J. Kleinera. Mkkkwkz. i. I. Lublin t*48» * 362 prcyp. Według niego więc:

Fragment części I powiał w jesieni 1821 r. Ale autor waha się co do tego. W wydania Fragmentu (Lwów 1934, odbitka z „Pamiętnika Literackiego") był zdania, te powstał ..co najmniej I82t r.Takie w monografii nie jest pewny. Dopuszcza (t. L i. 237 pncyp.), że część ta „ukształtować się mogła albo peatd wakacjami 1821 r„ albo zaraz po wakacjach". Na s. 246 przyjmuje nieco inaczej: „nie wcześniej jak wjeafcnf Cr.

Dodać by można. że we wstępie do wydania Fragmentu dał się Kleiner uwieść nuucmmm S. Winda-kiewicta („Pamiętnik Literacki" 1933. s. 68) i był zdania, że to właśnie część 1 Dnadhr. rzekomo wykończoną całkowicie, zaprezentował poeta Borowskiemu. W monografii od tego oshtąpd.

Powstanie pierwotnej części □ wiąże autor takie z wiouną 1830 reku. Ale scena końcowa tej części (milczące Widmo) powitała, jego zdaniem, na początku 1823 r„ tównoczeiur s wkładkami do scen obrzędowych. z przemianowaniem Kanni na Zosię, z Ufimum i Przemową, a nawet ■ pemmimowmiem Księdza na GuOaraa.

43