img040 (43)

Zachowanie się innych dzieci i zmiany w otoczeniu dziecka	Ogólne zachowanie się dziecka	Wypowiedzi dziecka	Uwagi

Sposób zapisu obserwacji może być rozmaity. Mając pewną wprawę, obserwacje notujemy bezpośrednio w dzienniku obserwacyjnym. Jeśli taka rejestracja sprawia trudności, wtedy w trakcie obserwacji czynimy notatki, które po dokonaniu ich wstępnej selekcji oraz należytym opracowaniu stylistycznym wpisujemy do dziennika obserwacyjnego.

Oprócz zapisu obserwacji dziennik zawiera nieraz również inne materiały dotyczące obserwowanego dziecka. Mogą to być dane o treści rozmów przeprowadzonych z dzieckiem, jego nauczycielami, rodzicami, kolegami, informacje o warunkach środowiskowych i historii życia, określone wytwory pracy dziecka. W dzienniku obserwacyjnym niekiedy przytaczamy także pewne dane z dokumentacji szkolnej dziecka, np. zawarte w niej wyniki badań psychologicznych i lekarskich, opinie o dziecku zaczerpnięte z dziennika klasowego lub arkusza ocen, informacje o postępach szkolnych lub frekwencji. Całokształt tych materiałów stanowi podstawę psychologicznego poznania obserwowanego dziecka i dostarcza danych umożliwiających opracowanie jego charakterystyki.

7. Obserwacje w warunkach eksperymentu

Obserwacja spontanicznego zachowania się stwarza możliwości bezpośredniego poznania go. Metoda ta posiada jednak też wiele braków, które obniżają jej wartość oraz ograniczają zakres stosowalności. Obserwując spontaniczne zachowanie się, musimy nieraz dłuższy czas czekać na wystąpienie badanych zjawisk; zebranie większej ilości potrzebnych materiałów nasuwa wtedy poważne trudności. Obserwowanie spontanicznie występujących czynności, zwłaszcza jeśli pojawiają się nieoczekiwanie, dokonuje się niejednokrotnie w warunkach nie sprzyjających ich rejestrowaniu. Na obserwowaną jednostkę oddziałuje szereg różnych podniet, co utrudnia określenie ich wpływu na zachowanie się oraz ustalenie warunków jego powstania.

Powyższych braków pozbawiona jest obserwacja dokonywana w warunkach eksperymentu. Jak zaznacza W. Szewczuk, w eksperymencie badacz „przeprowadza obserwacje, ale w warunkach przez siebie ustalo-

nych. Nie potrzebuje czekać na specjalną okazję, aż badane przez niego zjawisko wystąpi, lecz przygotowuje sam warunki jego powstawania i wywołuje zjawisko. Wobec tego, że ustala i kontroluje warunki, może je w różny sposób modyfikować”.¹

Zgodnie ze stanowiskiem przyjętym w niniejszej pracy (omówionym dokładniej w rozdziale I, str. 28—29), obserwację różni od eksperymentu przede wszystkim postawa prowadzącego badania. Posługując się metodą obserwacji oczekujemy na spontaniczne wystąpienie badanych zjawisk, natomiast przeprowadzając eksperyment stwarzamy warunki powodujące powstanie tych zjawisk, co sprzyja ich dokładniejszemu poznaniu.

Wskazując na różnice zachodzące między obserwacją a eksperymentem należy równocześnie podkreślić ścisły związek tych dwóch metod. J. Pieter uważa, że „w każdym eksperymencie obserwacja stanowi podporządkowaną mu część składową. Co ważniejsze, wiele prac badawczych nad tymi samymi zagadnieniami prowadzi się metodami obserwacyjnymi i eksperymentalnymi łącznie”.² Jak zaznacza W. Szewczuk, „[...] każdy eksperyment jest obserwacją, natomiast nie każda obserwacja stanowi eksperyment”.³

Obserwacje dokonywane w trakcie eksperymentu bywają określane mianem obserwacji kontrolowanych, obserwacji zachowania się sprowokowanego, obserwacji w warunkach „manipulowania sytuacją”. Obserwacje te, stanowiące uzupełnienie liczbowego rezultatu eksperymentu, są przydatne zarówno dla bliższego poznania eksperymentalnie wywołanych czynności, jak też umożliwiają wykrycie czynników wpływających na ich przebieg.

Zilustrujemy to na przykładzie. Przypuśćmy, że za pomocą odpowiedniego przyrządu (tremometru) przeprowadzamy eksperymentalne badania tremoru (drżenia) ręki i jego wpływu na wykonywanie czynności wymagających dużej precyzji ruchów. Badanie takie pozwala na uzyskanie rezultatu liczbowego, który jest miernikiem tremoru i może być wyzyskany do celów diagnostycznych. Ponadto w czasie trwania eksperymentu dokonujemy obserwacji zachowania się osób badanych. Obserwacje te pozwalają stwierdzić, że liczbowy rezultat eksperymentu, będący miernikiem tremoru, jest zdeterminowany sposobem wykonania danej czynności, odległością ręki od oczu, szybkością ruchów itp. Podobnie można wykryć czynniki wpływające modyfikująco na przebieg eksperymentu: przejawiające się w zachowaniu osoby badanej zmęczenie, zdenerwowanie, niechętny stosunek do badań.

79

1

   W. Szewczuk: Psychologia. Zarys podręcznikowy. T. I, jw., s. 72.

2

   J. Pieter: Przedmiot i metoda psychologii. Wrocław—Warszawa—Kraków 1963, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 192.

3

   W. Szewczuk: Psychologia. Zarys podręcznikowy. T. I, jw., s. 72.

/