img921 (2)

ski nosowe. Nie znaczy to jednak, że zbiór samogłosek polskich składa się jedynie z dziesięciu wyżej scharakteryzowanych ustnych dźwięków [a], [a], [o], [o], [ej, [e], [i], [y], [u], [ii]. Oprócz nich, co prawda fakultatywnie, ale mogą pojawić się także dźwięki znazalizowane (unosowione) lub bezdźwięczne. Ich występowanie nie ma jednak obligatoryjnego charakteru. Z reguły stanowią one rzadsze lub wyraźnie terytorialnie ograniczone alternanty względem dźwięcznych samogłosek ustnych. W szczegółach rzecz przedstawia się następująco:

1.    W pozycji przed nosowym glajdem [u] lub [i] albo przed szczelinowymi nosowymi spółgłoskami półotwartymi [nrj], [ii], [n] fakultatywnie mogą pojawić się samogłoski znazalizowane (por. Sawicka 1995: 123—124), por.:

wąs — [vous] albo [vous]

chiński — [x’iisk’i] albo [x’iisk’i]

symfonia — [syrrjfońiaj albo [synjfoma]

benzyna — [beuzyna] albo [beuzyna] obok rzadszego [benzyna] albo [benzyna]

Jeśli w ogóle występuje w polszczyźnie lekka nazalizacja samogłosek, to zawsze jest ona wynikiem regresywnych (wstecznych) upodobnień głoskowych. Dokładniej omówię więc to zjawisko nieco później, a mianowicie w rozdziale poświęconym analizie asymilacji głoskowych w języku polskim. W tym miejscu sygnalizuję jednak problem, ażeby czytelnik nie odniósł mylnego wrażenia, że we współczesnej polszczyźnie mówionej występują tylko i wyłącznie samogłoski ustne. Warto wiedzieć, że fakultatywnie mogą pojawić się również i samogłoski znazalizowane, choć jak zauważyła I. Sawicka (1995: 122) — „mają one niską frekwencję w standardzie”.

2.    Całkowicie fakultatywnie można także zaobserwować „zjawisko ubezdźwięczniania samogłosek w sylabie końcowej wypowiedzi o intonacji opadającej, po spółgłosce bezdźwięcznej” (Sawicka 1995: 125), por.:

To jej lalka, [to j ej lalka] albo [to iei lalka]

To była kompletna klapa, [to byua kompletna klapa] albo [to byua kompletna klapa]

Zatonął tam jakiś statek, [zatonou tam iak’iś statek] albo [zatonou tam iak’iś statek]

Na scharakteryzowaną wyżej okoliczność należałoby zbiór kryteriów klasyfikacji samogłosek rozszerzyć także i o analizę ruchów wiązadeł głosowych. Na tej podstawie wyróżnilibyśmy samogłoski dźwięczne, czyli artykułowane z udziałem tonu krtaniowego, będącego efektem zsunięcia wiązadeł głosowych. Z drugiej zaś strony — co prawda fakultatywnie, ale dają się zauważyć we współczesnych tekstach mówionych także i samogłoski bezdźwięczne, czyli artykułowane bez udziału tonu krtaniowego, a więc przy rozsuniętych wiązadłach głosowych.

3.4.3. Podsumowanie

Zasób samogłosek polskich oraz znamienne dla nich cechy artykulacyjne wynikające z zastosowania zaproponowanych wyżej kryteriów klasyfikacji przedstawię w formie tabelki. Dźwięki obligatoryjnie pojawiające się w standardzie kulturalnej polszczyzny mówionej umieszczę bez dodatkowych oznaczeń. Te dźwięki, które występują jedynie fakultatywnie, oznaczę gwiazdką (*) umieszczoną za odpowiednim znakiem, np.:

[a] — niska, środkowa, ustna, dźwięczna samogłoska obligatoryjnie pojawiająca się w określonych wyżej kontekstach,

[a]* — niska, środkowa, ustna, bezdźwięczna samogłoska jedynie fakulta-ly wnie mogąca wystąpić w określonych wyżej kontekstach,

[a]* — niska, środkowa, znazalizowana, dźwięczna samogłoska fakultatywnie występująca w określonych pozycjach.

Klasyfikacja samogłosek

Poziome \ruchy języka

Przednie

Przednie scentralizo wane

Środkowe

Środkowe scentralizo wane

Tylne

Tylne scentra lizowane

Pionowe n. mchy języka \ i ruchy języczka ^N\

dźw.

bez.

dźw.

bez.

dźw.

bez.

dźw.

bez.

dźw.

bez.

dźw.

bez.

Niskie

ustne

[a]

[a]*

znazalizo wane

[a]*

[a]*

Niskie pod wyż-

ustne

[a]

[a]*

s/.one

znazalizo wane

m*

[a]*

Średnie

ustne

[e]

[e]*

[oj

[9]*

znazalizo wane

[e]*

|e]*

[oj*

[ol*

Średnie podwyż-

ustne

[e]

[e]*

[ój*

lól*

|ó|

lol*

s/.one

znazalizo wane

[ej*

[5]*

[ól*

[ól*

|ó|*

|o|*

ustne

[i]

[jl*

[y]

[y ] * j

[ul

[u|*

liii

M.M*

Wysokie

znazalizo wane

[i]*

(]]*

LyJ*

[y ] * >

|U|*

|U|*

MM*

Mil*