IMG274 (4)

368 Rysurd Tohmłi, Słownictwo jako interpretacja (win

szaman 'człowiek, który nadużywa stanowiska lub chce coś osiągnąć sposo-bami irracjonalnymi, podejrzanymi’.

Pozytywne określenie cywilizacji zmierza zatem w kierunku kulturowo bliskiego kręgu europejskiego. Czytelnym potwierdzeniem tego jest powtarzające się obecnie w dyskusjach politycznych pytanie: Dokąd zmierzamy, do Europy czy do Azji§ gdzie terminy Europa i Azja mają sens nie tylko geograficzny, wnoszą również wyraźne konotacje wartościujące.

Ujawniana w języku przynależność do europejskiego kręgu kulturowego nie jest równoznaczna z akceptowaniem wszystkiego, co może być kojarzone z europejskością. Językowa ksenofobia (zjawisko występujące w każdym języku, a nie tylko w polszczyźnie) ujawnia negatywne konotacje związane z wieloma nazwami etnicznymi: Cygan ‘kłamie’, Żyd ‘oszukuje’, Szkot ‘skąpy’ , ktoś udaje Greka, ktoś inny siedzi jak na tureckim kazaniu bądź z angielską flegmą reaguje na coś. Analiza językowa może wręcz sugerować, że wiele plag i nieszczęść spadających na Polskę musi wywodzić się z zagranicy: francuska choroba, hiszpanka ‘nazwa grypy’, prusaki ‘owady powodujące szkody’ itp. Interesujące obserwacje przynosi praca Krystyny Pisarkowej (1976) ujawniająca stereotypowe przyporządkowanie przez Polaków cech nazwom niektórych narodowości. Najkorzystniej kształtują się obrazy Polaka (co jest zrozumiałe), Francuza i Hiszpana, obrazy innych nacji są zdecydowanie mniej korzystne. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że te językowe poświadczenia ksenofobii są nie tylko wyrazem polskiej niechęci do obcości: ksenofobia jest również sposobem samookreślania się, aktywnego stosunku do siebie i do obcych.

Wyraźnym składnikiem językowego obrazu świata polszczyzny jest dwubiegunowe wartościowanie nałożone na przeciwstawienie „chrześcijanin”, czy nawet węziej, „katolik” - „człowiek o innych przekonaniach religijnych lub nie mający żadnych przekonań”. Mechanizm wartościowania jest podobny jak w przykładach wcześniejszych: kulturowa obcość zakłada wystąpienie negatywnych elementów oceniających. Metaforyzowane mogą być zatem nazwy innowierców lub tych, których przekonania religijne są niepełne, powierzchowne, np. poganin wyzwisko, heretyk wyzwisko lub ‘człowiek wyznający poglądy nieakceptowane przez ogół¹, hisurman ‘zuchwalec, hultaj’, profan ‘laik, nie mający wystarczającej wiedzy’, faryzeusz ‘obłudny’, sekciarz ‘ktoś zasklepiający się w ciasnych poglądach’, niedowiarek ‘ktoś nieufny, podejrzliwy’. Umieśćmy w tym szeregu również neofitę ‘ktoś, kto przyjął niedawno wyznanie, zwłaszcza chrześcijańskie’, uogólnione do ‘ktoś, kto niedawno zmienił przekonania’, w którym może się przejawiać odcień lekceważenia, poczucia własnej wyższości oceniającego (por, postępować z gorliwością neofity ‘postępować z przesadą’), uzasadniony wówczas, gdy ocena dokonywana jest z perspektywy „dawnego”, a więc „prawdziwego” wyznawcy.

P    jajto interpretacja Świata, 1W'-1 W sęoitw*-, -

, Warszawa kC    t> VJ

;₅.ToUarsłńR.,Sl₀vm.ctWo_J*o.......

II lllilHIIliliiiiiiMBil I

Bibliografia

-----369

Ujawnione zostały trzy składniki językowego obrazu świata polszczyzny: użytkownik języka preferuje cywilizację, zwłaszcza europejską uwydatnia zalety polskości, m.in. przez ksenofobiczne widzenie innycb narodowości, wreszcie akceptuje normy religii chrześcijańskiej i przestrzega ich Od razu narzuca się pytanie, czy taki obraz Polaka przystaje w jakikolwiek sposob do rzeczywistości. Zawarta w tym pytaniu perspektywa jest jednak błędna. Odtworzony tu obraz jest obrazem językowym, powstającym nie tylko w relacji rzeczywistość pozajęzykowa - język, lecz także jako następstwo przynależności człowieka, twórcy języka, do określonego kręgu kulturowego oraz obowiązujących w tej kulturze ideałów dobra, piękna itp. Użytkownik języka polskiego, człowiek należący do kręgu kultury europejskiej, negatywnie wartościuje nazwy typu dzikus czy kanibal, gdyż fakt przynależności do tej kultury rozstrzyga, że musi on być lepszy, wartościowszy od przedstawicieli kultur uważanych za prymitywne. Polak-katolik, przedstawiciel kultury chrześcijańskiej, wie, że heretyk, poganin musi być od niego gorszy, gdyż należy do innego kręgu kulturowego. Na ten kulturowo wyznaczany sposob interpretacji świata nakładają się semantyczne motywacje będące mniej lub bardziej wiernymi refleksami wiedzy o świecie, doświadczeń z tym światem związanych, które są próbami racjonalizowania kształtowanego w języku obrazu świata. Nie ma w języku interpretacji świata, która pozostawałaby bez żadnego związku z opisywanym światem, ale nie ma też interpretacji bez kulturowych filtrów, które ten obraz porządkują.

Bibliografia

Apres jan Jurij, 1980, Semantyka leksykalna. Synonimiane środki języka (Leksiaeskajasiemanti-ka. Sinonimiczeskije sriedstwa jazyka, 1974), tłum. Zofia Kozłowska i Andrzej Markowski, Wrocław.

Bartmiński Jerzy (red.), 1980, Sloumik ludowych stereotypów językowych,^ raóz-sr.

B a r t m i ń s k i Jerzy (red.), 1990Językowy obraz świata, Lublin.

Bralczyk Jerzy, 1987,0języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych,Uppaiz.

Buttler Danuta, 1967, Koncepcja pola znaczeniowego, „Przegląd Humanistyczny”, nr-2.

B u 1111 r Danuta, 1984, Innowacje leksykalne we współczesnej polszczyźnie i w sąsiednich językach słowiańskich, „Poradnik Językowy", nr 32.

Cygal-Krupa Zofia, 1986, Słownictwo tematyczne języka polskiego. Zbiór wyrazów w układzie rangowym, alfabetycznym i tematycznym, Kraków.

Dobrzyńska Teresa, 1984,Metafora,Wrocław.

Dobrzyńska Teresa, 1994, Mówiąc przenośnie... Studia o metaforze, Warszawa.

Doroszewski Witold, 1982, Słowo narzędziem myśli i działania, w: Język, myślenie, dzia-łanie. Rozważania językoznawcy, Warszawa.    _/

Grzegorczykowa Renata,Puzynina Jadwiga, 1979, Słowotwórstwowspółczesnego| zyka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime, Warszawa.