12164 IMG272 (3)

Rysurd Toktnki, Słownictwo jako interpretacja

364------------

występuje w wielokierunkowych zależnościach, łącznie wyznaczających hierarchię grupy.

Na dwie z tych relacji znaczeniowych, hiponimię i synonimię, warto zwrócić szczególną uwagę, gdyż ich rola w języku jest specyficzna. Hiponi-mia uwydatnia tę istotną właściwość języka naturalnego, która dąży do włączenia każdej nazwy do klasy semantycznie szerszej, a zarazem otwiera możliwość wydzielenia szczegółowszych podklas jej znaczenia: pies jest hi-ponimem ogólniejszego semantycznie słowa zwierzę, ale zarazem słowem ogólniejszym dla jego hiponimów owczarek, pudel. Podobnie układają się taksonomiczne ciągi typu barwny - zielony - szmaragdowy, poruszać się - biec -truchtać. Wydaje się, że dla przeważającej części słownictwa to porządkujące widzenie elementu językowego przez pryzmat szerszej klasy znaczeniowej jest odbiciem generalnego zjawiska pojęciowego porządkowania świata.

O ile hiponimia buduje wertykalne układy porządkujące leksykę, o tyle synonimia wprowadza dodatkowe uporządkowanie na poszczególnych poziomach taksonomicznych. Warto zwrócić uwagę, że synonimia jest wyznacznikiem przede wszystkim języka naturalnego, a unikają jej języki sztuczne, np. logiki czy matematyki. Wprowadza ona bowiem głównie zróżnicowanie stylistyczne i ekspresywne, eksponujące emocjonalny stosunek użytkowników języka do wypowiadanych treści. To samo zjawisko można określić neutralnym terminem, bez wyraźnego określania swego stosunku emocjonalnego, ale można też ten stosunek ujawnić poprzez wybór jednego z elementów szeregu synonimicznego. Ta sama osoba w różnych sytuacjach może być nazwana kobieta, niewiasta lub babą. Treści znaczeniowe słów nie podlegają tu istotnym modyfikacjom, zmianie ulega natomiast modalny wykładnik wartościowania, od sygnalizowania szacunku, poważania aż do komponentu niechęci, irytacji.

Wszystkie relacje znaczeniowe między elementami słownikowymi w polu mają na celu porządkowanie tego zbioru zgodnie z tendencjami racjonalnego opanowania świata poprzez język.

Językowy obraz świata - przybliżenia

Na wstępie niniejszego tekstu sformułowane zostały dwa istotne pytania, na które winna odpowiedzieć semantyka leksykalna. Przypomnijmy, że pierwsze z nich dotyczyło kryteriów doboru cech semantycznych przy definiowaniu konkretnych słów, ale pytanie drugie idzie dalej. Odpowiedź na nie wymaga oderwania się od jednostkowych przykładów i jednostkowych analiz i poszukiwania ogólniejszych regularności w ludzkim myśleniu o święcie, o tych właściwościach ludzkiego kategoryzowania i wartościowania

-365

świata, które da się ujawnić poprzez systematyczne i konsekwentne badanie języka. Można bowiem definiować słowa typu wilk, kupować, rumiany, ale

(studium języl

rkoznawcze), Warszawa

ppfllPSSpi

Językowy obraz iwiata - przybliżenia

ich chocby najpełniejsza analiza potrafi jedynie odtworzyć językowy obraz tego zwierzęcia, tej konkretnej czynności lub cechy. Dopiero analiza pełnych grup leksykalnych, pól znaczeniowych, a więc np. pola nazw zwierząt, pola związanego z aktem kupna i sprzedaży czy paradygmatycznych i syntagmatycznych relacji nazw barw pozwoli ujawnić ogólniejsze, ponad-jednostkowe tendencje definicyjne i kryjące się za nimi tendencje w języko-wym interpretowaniu świata.

Co więcej, w dążeniu do odpowiedzi na to drugie pytanie musimy odróżnić to, co w danym języku determinowane jest wyłącznie regułami gramatycznymi czy semantycznymi, od wszystkich tych zjawisk, za którymi poza motywacją językową kryją się reguły szersze. Nie każdy fakt językowy jest czytelnym świadectwem Ogólniejszych technik językowego kategoryzowania i wartościowania świata. Przykład: niejednokrotnie z pewnością zetknęliśmy się z wypowiedziami typu atmosfera jak w maglu czy rozmowy na poziomie magla. Mechanizm metaforycznego użycia rzeczownika magiel można stosunkowo łatwo wyjaśnić, odwołując się do podstawowego znaczenia tego słowa i kryjącego się za nim obrazu zakładu, do którego dawniej kobiety przychodziły z upraną bielizną i ręcznie ją maglowały, rozmawiając i plotkując przy tym, gdyż wykonywana praca nie wymagała wysiłku intelektualnego. Sformalizowany zapis podstawowego znaczenia słowa magiel winien uwzględniać zatem te cechy, które motywują jego znaczenie przenośne. Ale takie wyjaśnienie metafory ogranicza się wyłącznie do argumentów strukturalno-semantycznych, pokazujących wewnętrzną, semantyczną motywację przeniesienia. Analizowany tu przykład pokazuje metaforę, która jest regularna, ale zarazem i dowolna. Regularność wynika z systemowych możliwości, jakie stwarza język, i powtarzalnego modelu metafory językowej, w którym konotacyjne cechy znaczenia podstawowego tworzą w znaczeniu przenośnym osnowę metafory. Dowolność przeniesienia z kolei I to brak możliwości odpowiedzi na pytanie, dlaczego właśnie magiel, a nie inna jednostka leksykalna spełniająca określone warunki semantyczne, choćby fryzjer (w znaczeniu lokatywnym), stała się metaforycznym określeniem rozplotkowanego środowiska. W tym konkretnym wypadku pytanie o ogólniejsze prawa rządzące zmianą metaforyczną jest postawione niewłaściwie, gdyż ewentualna odpowiedź może dotyczyc wyłącznie poziomu motywacji semantycznej. Rozważmy inny przykład: pajac w znaczeniu metaforycznym może być użyty w odniesieniu do człowieka niepoważnego, bez własnego zdania, bez godności. Semantyczny mechanizm zmiany metaforycznej również można stosunkowo łatwo wyjaśnić, przywołując obraz zabawki, zwykle w stroju arlekina, z ruchomymi kończynami poruszanymi za pomocą sznurków. Ale przykład ten zasadnym czyni również pytanie