IMGV74 64

5. Elementy nadobganizacji językowej

Przyjrzyjmy się teraz nieco uważniej dwóm wskazanym wcześniej własnościom prozy Gombrowicza nacechowaniu aktu wypowiadania słowa oraz specyfice słowa w wypowiedzi Pierwsza dotyczyć będzie zagadnień struktury narracji Ferdydurke, druga — wybranych zagadnień stylistycznych tego utworu.

A Sanacja a wypowteda postaci

Nie ulega wątpliwości, że pozycja narratora wobec wypowiedzi postaci określa zasadnicze elementy semantyki przekazu narracyjnego. Od czasu wykrystalizowania się realistycznego wzorca opowiadania istnieją co najmniej trzy sposoby kształtowania tej relacji będące nie tylko możliwościami strukturalnymi, lecz także składnikami poetyk historycznych. Schematycznie rzecz ujmując, narracja może (1) podporządkować sobie dialogi (np. dominacja oralio obhąua), redukcja może powodować autonomizację dialogów (tzw efekt dra-matycznośd w prozie), a także (3) możliwy jest stan względnej równowagi między wypowiedziami narratora a wypowiedziami postaci.

Z trzech ról narratora Ferdydurke, dwie (narratora i bohatera) wielokrotnie powodują niezwykły sposób rozwijania się tego tekstu. Jako bohater — Józio jest uczestnikiem świata przedstawionego, postacią wchodzącą w interakcje z innymi postaciami: słuchaczem, rozmówcą, obserwatorem. Otóż powieściowa aktywność Józia ma charakter intrygujący nie tylko w planie zdarzeń — co przede wszystkim podkreślali krytycy

—    lecz także w płaszczyźnie opowiadania. Sposób, w jaki Józio wywiązuje się z obowiązków narratora powieści, decyduje bowiem o semantyce .wyglądów" świata przedstawionego

—    tak, jak docierają one do czytelnika.

Jednym z charakterystycznych elementów narracji Józia jest stosunek opowiadania do wypowiedzi innych postaci. W wielu wypadkach pojedyncze repliki dialogów są przerywane kilku- a nawet kilkunastozdaniowymi komentarzami narratora W komentarzach tych wypowiedź określonej postaci jest specyficznie relacjonowana, jak gdyby wtórnie przetwarzana w mowie narratora. Niezależnie od tego, czy

mamy wówczas do czynienia z oratto obligua < która u Gombrowiczu nigdy nie jmt neutralna). czy z komentarzem dialogowych replik, opowiadanie narratora wyodrębnia poszczególne słowa lub podkreśla znamienny sposób mówienia (lub mydlenia) bohaterów powieści. Tak więc w mowie narratora repliki dialogów nabierają szczególnego znaczenia. Mówiąc inaczej, dopiero pochłonięte, .obrabiane” w opowiadaniu narratora wypowiedzi postaci stąją się zdarzeniami werbalny-m i. Słowo „zdarzenie" nie jest tu przypadkowe: chodzi o to. Cc aktywność Józia skierowana jest w dużym stopniu na działalność werbalną wszystkich osób. Jako narrator Józio podsuwa odpowiednie sformułowania postaciom, a następnie dokonuje na nich specjalnych operacji: rozwija je. dopowiada, łączy z innymi słowami etc. Konsekwencją takich zabiegów jest to. Ze 1.. dialogi często dopioro w mowie narratora stają się faktycznymi wydarzeniami w powieści, oraz te 2. mowa narratora nie jest —jak w epickim wzorcu prozy — tylko mową komplementarną wobec dialogów. Jest to bowiem wypowiedź, która jak gdyby .czyha” na pojawienie się odpowiedniej repliki lub ujawnia ją, np. w oratto obliqua, po to tylko, by poddać ją werbal-* nym działaniom opowiadacza.

B Narracja a fabuła

Równie charakterystyczny jest stosunek opowiadania do fabuły. Otóż narracja w Ferdydurke ustanawia paralelny do fabuły, czysto semantyczny — a nie .przedmiotowy” — ciąg zdarzeń międzysłownych. Ściśle biorąc, zdarzenia semantyczne, jakie kreuje mowa narratora (lub jego myślenie, co na jedno wychodzi), są wyraźną polemiką ze zdarzeniami planu fabularnego. Podobnie jak w przypadku dialogów dopiero narracji i czyni z tych zdarzeń jednostki o poważnej randze tekstowej. Wyjęte ze strumienia opowiadania zdarzenia fabularne mają charakter słaby, niemal zerowy (np. wędrówka bohatera do szkoły, oberwanie kończyn muchy, przedrzeźnianie postaci etc.), zwłaszcza na tle aktualizowanych konwencji gatunku, m.in. prozy awanturniczej i sensacyjnej, które występują w tekście. W tym planie większość zdarzeń fabularnych ma nie tylko charakter statyczny, lecz także pozbawiona jest samodzielnych wartości fabularnych czy dramatycznych. Gdyby przedstawić je jako jednostki repertuaru, które należy