PA030099

IM POSŁOWIE

i różnych gatunków policji umundurowanej i n icu mundurowanej węszy i uwija się dzień w dzień na ulicy, w lokalach publicznych i mieszkaniach, by wyłowić wciąż nowe ofiary. Jest to doskonałe pole do szantażu, który staje się klęską. Są osoby ulegające wielokrotnemu szantażowi. Szantaż ograbia swe ofiary ze swego dobytku w mieszkaniu nie tylko z pieniędzy i kosztowności, a na ulicy rabuje i odzież i obuwie. Walka z szantażem jest prowadzona. Leży ona w interesie całego ruchu Polski Podziemnej”.

O szmalcownikach spośród polskich historyków pierwsi pisali Władysław Bartoszewski¹ i Tferesa Prekerowa. Książka Prekerowej jest hołdem oddanym niezbyt licznej grupie prawych i niezmiernie odważnych ludzi, którzy odważyli się postawić na szali swoje życie, by uratować od Zagłady tylu ludzi, do ilu byli w stanie dotrzeć. Mimo politycznego i organizacyjnego wsparcia działających w konspiracji partii politycznych (poza Stronnictwem Narodowym) i AK praktyczne możliwości ich działania były niewielkie. Jak pisze Prekerowa, „sama RPŻ wydała m.in. trzy ulotki-wezwania do społeczeństwa polskiego, nawołujące do pomocy i zapowiadające surowe kary dla zdrajców i szantażystów”². W ulotkach wydanych w maju, sierpniu i wrześniu 1943 r. przypominano, że „każdy Polak, który współdziała z ich morderczą akcją [... TP] szantażując lub denuncjując Żydów [... TP] lub uczestnicząc w grabieży, popełnia ciężką zbrodnię wobec praw Rzeczypospolitej Polskiej”³.

Wydaje się, że działacze Żegoty mieli niewielki wpływ, mimo ciągłych apeli do Delegatury, na sądownictwo podziemne. Rada od grudnia 1942 r. zwracała się z odpowiednimi wnioskami do delegata i nic z tego nie wynikało. Niewiele też dało moralne wsparcie PPS-WRN z 5 stycznia 1943 r. oraz Frontu Odrodzenia Polski z marca (opublikowane w „Prawdzie”) ani ironiczne wypowiedzi w organie Stronnictwa Demokratycznego „Nowe Drogi”⁴, delegat w tej kwestii długo się nie wypowiadał. Wydanie w połowie marca komunikatu przez KWC grożącego szmalcownikom surowymi karami należy jednak odnotować jako sukces Rady.

Jak stusznie podkreśla Prekerowa, KWC w swoich obwieszczeniach o wykonanych wyrokach na zdrajcach długo nie wyróżnia! wśród powodów wydania wyroku śmierci szantażowania ukrywających się Żydów. Prekerowa sugeruje, że istotna zmiana nastąpiła po 15 lipca 1943 r., kiedy KWC zastąpiło KWP, podlegające bezpośrednio KG AK. Z pewnością to ważna data, bo kilka dni wcześniej — 5 lipca — Pełnomocnik Rządu na Kraj i Komendant Sił Zbrojnych w Kraju jednoznacznie stwierdzili, że „szczególnie ścigane będą przez sądy specjalne szantaże pieniężne i wyłudzanie pieniędzy pod przykrywką starań o zwolnienie uwięzionych lub internowanych Polaków oraz szantaże pieniężne na ukrywających się Żydach”²⁹. Działacze Żegoty zareagowali na to oświadczenie bardzo energicznie, żądając dokładnej informacji, co sądy specjalne w tej sprawie robią. Odpowiedź KWP z sierpnia nie mogła napawać optymizmem — sąd zajął się siedmioma tego typu sprawami, w dwóch zapadły już wyroki skazujące, w dwóch następnych można było liczyć na szybkie rozstrzygnięcia.

Prekerowa, opierając się na badaniach Leszka Gondka³⁰ i Andrzeja K. Kunerta³¹, wiele stron poświęca omówieniu trudności, z jakimi miał do czynienia

skich Żydów, kwestia pomocy dla pozostających przy życiu „w pojęciu naszym jednak jest to spra-wa wciąż żywa — póki żyje choćby ta garstka”. Autorzy pisali, że Niemcy odpowiedzą za swoje zbrodnie po wojnie „przed trybunałem wolnych narodów za to, czego dokonali w stosunku do Żydów”. Ważniejsze z naszego punku widzenia są jednak następne stówa. Pisano: „Nie sądźmy jednak, że i nam nie przyjdzie zdać sprawy z naszego stosunku do tego, co działo się na naszych oczach”. Konstatowano, że pomoc dla ukrywających się miała w zasadzie charakter indywidualny i była zupełnie niewystarczająca. Dodawano: „Pomoc musi wychodzić poza wsparcie materialne, poza udzielanie dachu nad głową, czy chleba. Gdy nie leży w naszych możliwościach skutecznie bronić Żydów przed prześladowaniami niemieckimi, społeczeństwo winno przynajmniej osłonić ich przed tymi, którzy z niemieckimi katami współdziałają. Od tchórzostwa i bezmyślności, poprzez ordynarną chęć zysku, aż do łajdactwa, na które brak określenia — różne motywy składają się na liczne fakty denuncjacji, najczęściej połączone z szantażem. Władze działające podziemnie muszą znaleźć drogi i środki karania i zwalczania tej nikczemności” (Sprawa, która żyje, „Nowe Drogi” 7.2.1944).

²⁹ Ibidem, s. 282; zob. też: W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Ten jest..., s. 55. Tfekst apelu z 5 lipca Komendanta Głównego AK, stanowiący załącznik do Meldunku nr 220 za czas od 1 marca 1943 do 31 sierpnia 1943, opublikowano w Polskie Sity Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 3: Armia Krajowa w Dokumentach, Londyn 1950, s. 129.

³⁰ L. Gondek, Polska karząca 1939-1945. Podziemny wymiar sprawiedliwości w okresie okupacji niemieckiej, Warszawa 1988.

³¹ Najpełniej rozwój warszawskiego sądownictwa cywilnego, bazującego na pracy Wydziału Dywersji Osobowej Okręgowego KWP m. st. Warszawy, opisał K. A. Kunert we wstępie do Zapisków K. Moczarskiego (Warszawa 1990). Moczarski kierował działem rozpracować w warszawskim Urzędzie Śledczym PKB, na swojej rozprawie w 1952 r. wymienił nazwiska 37 rozpracowanych kolaborantów i konfidentów.

Władysław Bartoszewski opublikował jeszcze w 1946 r. dwa artykuły na temat „Żegoty' w „Gazecie Ludowej", organie PSL (7 i 9IV 1946, nr 97, 99).

“ T Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942-1945, Warszawa 1982, s. 7,260-294.

Ibidem, s. 261.

“ T Prekerowa, Konspiracyjna.,., s. 280. „Tak, jak jest dzisiaj, musi agent-szantażysta czy donosiciel mieć specjalnego pecha, by zainteresowały się jego osobt) władze sądownicze Polski Podziemnej (... TP.J Gdy w całym kraju, a zwłaszcza w Warszawie i okolicach, szaleje plaga szantaży antyżydowskich, nie ogłoszono dotąd dosłownie ani jednego wyroku w tej sprawiel” („Nowe Dragi”, 20111 1943). W tym samym piśmie pisano 7II 1944 r., że mimo wymordowania już 95% poi-