PC060309

196 Toma z Akwinu

Elementem określa się w sposób właściwy jedynie przyczyny, dzięki którym istnieje złożenie rzeczy, które są w sposób ścisły materialne. Co więcej, elementem określa się tylko taką przyczynę, dzięki której powstaje pierwsze złożenie, np. członki nie są elementami człowieka, ponieważ są one złożone z innych elementów; mówimy natomiast, że woda i ziemia są elementami, ponieważ nie składają się one z innych ciał, lecz z nich powstaje pierwsze złożenie ciał naturalnych. vZ tego powodu Arystoteles w V księdze Fizyki mówi, że elementem jest to, z czego w pierwszym rzędzie składa się rzecz i co jest w tej rzeczy, i co nie dzieli się ze względu na formę^ Wyjaśnienie pierwszej części tego określenia, czyli ‘z czego w pierwszym rzędzie składa się rzecz’ jest oczywiste dzięki temu, co powiedzieliśmy. Druga część, czyli: ‘i jest w tej rzeczy’ przyjmowana jest dla wskazania różnicy z taką materią, która w całości ulega zniszczeniu w wyniku powstawania, np. chleb jest materią krwi, ale krew nie powstaje, jeśli chleb nie ulega zniszczeniu, dlatego chleb nie trwa we krwi; z tego więc powodu nie można chleba nazwać elementem krwi. Elementy bowiem powinny w jakiś sposób pozostawać, skoro nie ulegają zniszczeniu, jak mówi się w O powstawaniu i niszczeniu^{1 2}. Trzecia część tego określenia, czyli 'i nie dzieli się ze względu na formę’ podawana jest dla wskazania różnicy względem tych rzeczy, które posiadają różne części w formie, to znaczy w gatunku, np. ręka, której częściami różniącymi się gatunkowo są kości i ciało. Element mianowicie nie dzieli się na części różniące się gatunkowo, np. w wodzie każda część jest wodą. Dla istnienia elementu nie jest bowiem konieczne, aby był niepodzielny ze względu na ilość, lecz wystarczy jedynie, by był niepodzielny ze względu na gatunek; nawet gdyby był zupełnie niepodzielny, nazywany byłby elementem, tak jak litery są nazywane elementami słów. Widać więc jasno, że zasada w jakiś sposób jest czymś więcej [tzn. jest czymś bardziej pierwotnym] niż przyczyna, a przyczyna czymś więcej niż element. To właśnie mówi Awerroes w komentarzu do V księgi Metafizyk?.

Rozdział IV

Skoro już wiemy, że są cztery rodzaje przyczyn, należy zauważyć, iż jest możliwe, by ta sama rzecz miała kilka przyczyn, np. przyczynami posążka są miedź, która jest materią, i artysta, który jest przyczyną sprawczą. Jest także możliwe, aby ta sama przyczyna była przyczyną rzeczy przeciwstawnych, np. sternik jest przyczyną zarówno bezpieczeństwa, jak i zatonięcia statku, lecz drugiego ze względu na swoją nieobecność, a pierwszego dzięki swojej obecności. Trzeba także wiedzieć, że jedna rzecz jest przyczyną i zarazem skutkiem (causatum) w odniesieniu do tego samego, lecz w różny sposób, np. spacerowanie jest przyczyną sprawczą zdrowia, lecz zdrowie jest przyczyną celową spacerowania, niekiedy bowiem spacerujemy dla zdrowia. Ciało jest materią duszy, ta zaś jest formą ciała. ^Sprawczą bowiem nazywa się przyczynę ze względu na cel, gdyż cel jest w akcie jedynie dzięki działaniu czynnika działającego; lecz celem nazywana jest przyczyna sprawcza, gdyż działamy jedynie ze względu na postawiony ceLj Dlatego sprawca jest przyczyną tego, co jest celem, np. zdrowia, nie powoduje jednak tego, że cel staje się celem, i dlatego nie jest przyczyną przyczynowość (causa causalitatis) celu, co znaczy, że nie powoduje, iż cel jest celem ostatecznym (fims finału), np. lekarz powoduje, że zdrowie jest w akcie, jednak nie powoduje, że zdrowie jest celem. Natomiast cel nie jest przyczyną sprawcy, jest jedynie przyczyną tego, że sprawca staje się sprawcą. Zdrowie bowiem nie powoduje, że lekarz jest lekarzem (a mówię o zdrowiu, które jest odzyskiwane dzięki pomocy lekarza); powoduje ono jedynie, że lekarz staje się sprawcą zdrowia. ^Dlatego cel jest przyczyną przyczynowości sprawcy, ponieważ powoduje, że sprawca jest sprawcą; podobnie powoduje, że materia jest materią, a forma jest formą, skoro materia przyjmuje formę, a forma doskonali materię jedynie ze względu na cel. Dlatego mówi się, że cel jest przyczyna przyczyn (causa causa rum), ponieważ we wszystkich przyczynach jest przyczyną przyczynowości. Materia bowiem nazywana jest przyczyną formy, skoro forma występuje jedynie w materii; podobnie forma jest przyczyną materii, skoro materia posiada bycie w akcie jedynie dzięki formie.\0 materii i o formie mówi się w ich wzajemnej relacji - jak powiedziano w U księdze Fizyki¹⁰ - jako że orzeka się je o złożeniu, tak jak częśd o całości, i jak to, co

1

Arystoteles, Metafizyka, ks. V, s. 687 (1014a): „Elementem nazywa się pierwotny skiadnik wewnętrzny rzeczy, niepodzielny na różne gatunkowo części”.

2

Por. Arystoteles, O powstawaniu i niszczeniu, ks. I, s. 393 (327b).

' Por Avenoes, Com in Metephysuam, V, kom. 4, f. 105vb (L).

¹⁰ Por. Arystoteles, Fizyka, ks. II, s. 51 (195a).