pic 11 06 280319

uzasadnieniem takiego a nie innego porządku opisu, a wiec wtasnie ową ,_Tdominantą semantyczna zastępującą ramę uspojniajaca podany przykiad analogu między grzybami w lesie a serwisem w opisie z Patia Tadeusza ), to równie dobrze mogą nią byc deformacje przestrzeni spowodowane nietypowym umieszczeniem centrum obserwacji (cytowany przez Wysłouch opis ulic z Kwiatów polskich Tuwima i Sponad Przybosia; czy wprowadzeme czasu - np. poprzez wymienioną w szkicu kmetyzację opisu, którą uzyskał Mickiewicz dzięki porównaniu (Zosia-fontannai czy persomfikaqi (brzezina-wiesniaczka;"⁰ Użyte w opisach tropy są zatem jedyme stylistycznymi wariantami przyjętego semantycznego porządku, podlegają zasadzie analogii bądź podporządkowane są optycznym złudzeniom. Niejednorodność zastosowanych kryteriów podziału deskrypcji oraz mepełność zaprezentowanej typologii i np. co z opisem ..mezdeformowanej” przestrzeni?) ma swoje źródło we wstępnym przyjęciu enu-meracyjnego „nieokiełznania'’ opisu.

Jeszcze inne podejście do semantyki opisu prezentowały badania semiotyczne nad przestrzenią literacką. Tu brak rozwazan poświęconych syntaktyczno-morfologicznej strukturze opisu i jego odrębnemu charakterowi oraz spójności „rekompensowany" był przez analizowanie całości przestrzeni przedstawionej w dziele literackim oraz przez metaforyczną interpretację znaczeń zawartych między innymi w opisach przestrzeni (np. prace Gerarda Genette’a czy Rolanda Bar-thesa⁶¹), a także przez włączenie badań nad tekstem literackim w krąg intersemiotycznych przestrzennych relacji. Z jednej strony semantyka opisu sprowadzona została w ten sposób i ograniczona do semantyki przestrzeni literackiej, co na przykład usuwało z pola widzenia etopeę, z drugiej zaś semantyka przestrzeni Literackiej objęła swym zasięgiem obszar wychodzący daleko poza granice literaturoznawstwa, głównie w stronę semiotyki kultury, antropologii kulturalnej i psy-

m* p_rzyktady podawane przez S. Wysłouch - op. cit., s. 26-37.

^Kl Np. G. Genette, Narratwe Discourse, op. cit., R. Barthes, Reality Effect, op. cit.

chosocjologii - przy czyni samo pojęcie „przestrzeni” bywało poszerzane do granic terminologicznej użyteczności.

Cykl bardzo różnych badań z lat 70. i 80. poświęconych przestrzeni w literaturze i kulturze przyniósł z jednej strony wiele odkrywczych analiz konkretnych utworów literackich i nowe historycznoliterackie syntezy, z drugiej zaś właśnie poszerzył pojęcie przestrzeni o całą gamę symbolicznych loci, które interpretowano rozmaicie, np. w duchu fenomenologicznym czy psychologicznym⁶². Przy czym wydaje się, iz w miarę powiększania się hipotetycznej domeny przestrzeni literackiej (od typografii przez topografię po przestrzeń interpretacji⁶³), granice opisu literackiego zaczęły zupełnie znikać. Skoro cały tekst traktuje się jako ekspresję jakiejś fikcjonalnej przestrzeni, to wszystkie jego elementy ulegają metaforycznej „spacjalizacji” - opowiadanie staje się również swego rodzaju opisem, tj. prezentacją relacji przestrzennych poprzez działania postaci. Z punktu widzenia semiotyki przestrzeni to nie forma podawcza jest istotna, lecz wyznaczone przez nią, a dokładniej mówiąc - poszukiwane w niej, symboliczne relacje przestrzenne.

Przyjęta na przykład przez Jurija Łotmana i innych autorów typologia orientacji i zarazem waloryzacji przestrzennych oparta na opozycjach góra-dół, lewo-prawo, przód-tył - skądinąd zakorzeniona w wielu różnych kodach kulturowych⁶⁴ - jest rodzajem metaforycznej skali, za pomocą któ-

⁶² Zob. na ten temat m.in.: Przestrzeń i literatura, op. cit.; dział przekładów w „Pamiętniku Literackim” 1976, z. 1-2 (tu m.in. prace G. Bache-larda, G. Genette’a, J. Łotmana); E. Hall, Bezgłośny język, tłum. R. Zimand i A. Skarbińska, Warszawa 1987; E. Kuźma, O przestrzeni w awangardowej poezji dwudziestolecia międzywojennego, w: Tekst i fabuła. Studia, red. Cz. Niedzielski i J. Sławiński, Wrocław 1979; H Meyer, Kształtowanie przestrzeni i symbolika przestrzenna w sztuce narracyjnej, tłum. Z. Zabicki, „Pamiętnik Literacki” 1970, z. 3 (zawiera bogatą bibliografię przedmiotu w przypisach); Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska, Warszawa 1987; zob. też część pt. Poetyka przestrzeni, w: G. Bachelard, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, tłum. H, Chudak i A Tatarkiewicz, Warszawa 1975.

^B:! Por. cytowane już prace S. Wysłouch i H Markiewicza poświęcone opisowi.

Yi-Fu Tuan, op. cit., s. 52.