skanuj0011 (149)

Ky«. 1. A <B Rys. 2. A > b Rys. 3. A xH

połączenia foncmiczne w rezultacie substytucji pojawiają się stosunkowo i/udko. Stan ten jest powodowany zasadniczo dwoma zjawiskami: I) ograni-t /cnia połączeń poszczególnych fonemów w wymienionych typach są stosunkowo niewielkie i 2) substytuty w wydzielonych typach połączeń mają z reguły łączliwość większą od fonemów substyluowanych. Przykładem nowego połączenia może tu być następstwo tii powstałe w rezultacie substytucji » prze/ u, np. w wyrazach jtiduy 'widły’, yidok 'widok* itp. W języku ogólnym połączenie to możliwe jest tylko na granicy morfemów.

Inaczej sytuacja przedstawia się w grupach spółgłoskowych, tj. w czwartym typie połączeń (CC). W języku ogólnym występuje tu wyraźna dysproporcja między liczbą możliwych połączeń konsonantycznych a liczbą poią-c/cń faktycznie realizowanych. Toteż tak typowe dla zaburzeń wymowy substytucje jak zamiana s na ś prowadzą do powstania znacznej już liczby nowych grup spółgłoskowych w rodzaju: ip-, śni-, sf-, śt-, .<//-, śl-, .<!<-, Ich liczba byłaby znacznie większa, gdybyśmy przebadali pod tym kątem pozostałe grupy konsonantycznc w nagłosie, śródgłosie i wygłosie. Inny charakterystyczny przykład: fonemy ci3 w języku polskim otwierają w nagłosie małą liczbę grup dwugłoskowych, mianowicie: c/n-, </-, <•«-, cl-, cl-; 36-, y:-, natomiast fonemy * i z — dużą ilość grup. Substytucja .v przez c i r przez 3, jaka jest obserwowana niekiedy w zaburzeniach wymowy, prowadzi do kilkakrotnego zwiększenia inwentarza grup otwieranych przez afrykaty t 3.

Zmiany w grupach spółgłoskowych; jak wynika / przytoczonych przykładów, stanowią najistotniejszy moment w analizie jakościowych przekształceń powstałych w rezultacie substytucji. Jeśli się do nich ograniczymy, to badamy tylko część kontekstów fonemów substyluowanych i substytuujących. W tym wypadku należy wprowadzić dwie dalsze sytuacje, które poprzednio przy analizie wszystkich kontekstów zostały wyłączone. A więc do trzech wyodrębnionych poprzednio sytuacji przy analizie grup spółgłoskowych dochodzą jeszcze dwie;

4)    jeśli fonemy A i B mają w grupach spółgłoskowych wszystkie konteksty wspólne, to w wyniku substytucji nic powstają nowe grupy konsonanty-cznc (rys. 4);

5)    jeśli fonemy A i H nic mają w ogóle w grupach spółgłoskowych wspólnych kontekstów, to wszystkie powstałe w wyniku substytucji grupy konsonantyczne z fonemami /I są nowe (rys. 5)^,!).

Rys. 4. a = u

Rys. 5

Stosunki między fonemami substyluowanymi i substytuującymi rozpatruję tu głównie w aspekcie teoretycznym, dlatego też nic przytaczam szerszej dokumentacji materiałowej. Należy zwrócić uwagę na trudności badania tego zagadnienia. Istnieje tu konieczność badania sposobu reprodukowania przez osobę z zaburzeniami wymowy olbrzymiej liczby wyrazów, zasadniczo wszystkich, w których występują fonemy substyluowanc i substytuujące. Nawet badanie stosunków obu rodzajów fonemów w grupach spółgłoskowych nic może się obejść bez analizy olbrzymiego materiału leksykalnego. Materiału tego zazwyczaj nic udaje się w pełni zgromadzić, gdyż badanie logopedyczne jest ograniczone (możliwości psychofizyczne pacjenta, konieczność rozpoczęcia reedukacji itp.). Łatwiej można dokonać analizy w wybranych kontekstach fonemu subsiytuowancgo i substytuującego. np. zależnie od pozycji w wyrazie (nagłos, śródglos, wygłos) lub w określonym typie grup spółgłoskowych. Jeśli brać pod uwagę wszystkie konteksty obu rodzajów fonemów, to najczęściej zachodzi wypadek trzeci, choć w wybranych kontekstach możemy znaleźć ilustrację wszystkich pięciu poprzednio wydzielonych sytuacji. W grupach spółgłoskowych należy zwrócić uwagę na daiszć momenty utrudniające ped tym względem badanie, a mianowicie na wtórne zmiany ilościowe spowodowane substytucją (będą one omówione w dalszej części artykułu) oraz na możliwość substytucji wszystkich fonemów tworzących grupę. Ostatni wypadek ma miejsce w mowie bezdźwięcznej²⁰ w grupach zbudowanych z obstruentów dźwięcznych, np. pśosa, 'brzoza’, tpać ’dbac\ ńikće 'nigdzie', kroipa 'groźba’ itp. W pewnym wariancie mowy. bezdźwięcznej, gdy dystynkcje v—/oraz >•—/ są rozwinięte, stykamy się