skanuj0094 (29)

196

przowej lemoniady. Zarówno jego prace plastyczne jak i przemyślenia, którymi się dzielił, świadczą o tym, że odcinał się od społeczności, która żyje, aby jeść i czyni z tego najważniejszy rytuał.

Film dokumentuje także obecność i aktywność sekt, które znajdują podatny grunt wśród łudzi osamotnionych i niepewnych, szukających oparcia w nieskomplikowanych systemach pseudofilozoficznych, tak łatwo tłumaczących wszystkie zjawiska. Obserwujemy, w jaki sposób kolejne wpływy się nawarstwiają i pogłębiają negatywne zmiany w społeczeństwie. Jego obojętność sprzyja rozwojowi rynku narkotykowego.

Nie można mówić o żadnym manipulowaniu rzeczywistością ze strony autorki. Jednoznacznie ponury obraz świata, którego - jak mówi tytuł - boi się bohater, jest przede wszystkim wynikiem obserwacji. Reżyserka pozostaje w cieniu i właśnie z cienia, zza kamery, zadaje jedno ciche pytanie. Podobny punkt obserwacyjny - usytuowanie wobec rzeczywistości i bohaterów wybrała Helena Treśtil<ova, która „raczej nasłuchuje, niż się wypowiada".

Helena Treśtikova, urodzona w 1949 roku w Pradze, jest absolwentką FAMU. Już podczas studiów napisała projekt dokumentu, w którym mogłaby obseiwować kobietę oczekującą dziecka, ukazującą jego przyjście na świat i pierwsze dni życia. Tak powstał filmowy debiut po tytułem Zdzrak (Cud). Jego bohaterką została znajoma studentka socjologii. Nieco później autorka wpadła na pomysł, aby towarzyszyć jej synowi z kamerą aż do jego pełnoletności. To nastawienie na długą i cierpliwą obserwację połączone ze wspaniałą umiejętnością słuchania, zaowocowało wieloma znakomitymi dokumentami, z których do niniejszego szkicu wybrane zostały jedynie te, mówiące o młodych ludziach w kontekście przełomu politycznego i zmian zachodzących po roku 1989. Socjologiczny pryzmat nie zmienił podejścia reżyserki do obserwowanej jednostki. Helena Treśtikova zawsze staje gdzieś obok kamery, jej lakoniczne pytania są jedynie tłem, padają jakby mimowolnie, przy okazji prywatnych spotkań. Z takiego zachowania wynikają też wzajemne relacje między nią a ludźmi, których obserwuje. Reżyserka uważa, że tego rodzaju relacje mają wymiar jeszcze bardziej bezpośredni w filmach jej kolegów: Drahomiry Vilhanovej¹, Olgi Sommerovej czy Vladislava Kva-snićki. Dokumentalistka wraca do swych bohaterów, pisze do nich listy;

jej zainteresowanie nimi jest stałe, niezależne od okoliczności, w których się znajdują.

Gdy na przykład zetknę się z obserwowaną osobą w więzieniu, mimo że podczas poprzedniego filmowania święcie przyrzekłam, że już nigdy nie wejdę do kryminału, nie gorszę się ani nie daję po sobie poznać rozczarowania. Mojego zainteresowania ten fakt nie zmienia. Nie jestem sędzią, moralistą ani kaznodzieją. Nie głoszę idei; jestem obserwatorem, który wobec tego, co obserwuje, nie jest obojętny. Na ile dzięki temu pozostawiam ślad w życiu tych osób, to zależy od wspólnej woli - należy akceptować ludzi takimi, jakimi są, nie oczekiwać niczego innego².

Dzięki takiemu podejściu uwaga widza przenosi się na monologowe wypowiedzi bohaterów. Podczas rozmów na planie filmowym ludzie zachowują się swobodnie, spontanicznie - zachęceni autentycznym, nie udawanym zainteresowaniem, bardzo kobiecą, delikatną życzliwością. Efektem długiej, cierpliwej obserwacji (realizacja filmu trwa przeważnie kilka lat) jest zawsze autentyczny bo nie upozowany portret bohatera, pogłębiony dzięki niezwykle celnemu nakreśleniu środowiska, z którego się wywodzi i które go kształtuje. Analiza filmów Treśtfkovej, zwłaszcza tych, które zostały nakręcone między końcem lat 80. a połową 90. prowadzi do wniosku, że każdy z powstałych wtedy równolegle portretów naświetla jednocześnie jakieś wybrane zjawisko społeczne, jakąś tendencję w zmieniającej się po przełomie politycznym rzeczywistości - tę, która miała największy wpływ na życie bohatera.

Jakub, bohater Kaspara, oraz postaci z innych filmów: Pavlfna, Rene, Lada, Martin, Milan - wszyscy oni są młodzi i - poza Jakubem - żyją na marginesie społeczeństwa. Każdy z nich na własnej skórze doświadcza skutków ekonomicznych i politycznych przemian. Kaspar jest filmem o tyle nietypowym, że śledzi środowisko młodych twórców teatru założonego w roku 1990 przez niezależną grupę studentów i przyjaciół DAMU (Wydziału Teatralnego Akademii Sztuk Pięknych). Grupa nieformalnie istniała już wcześniej - widzimy zdjęcia z przedstawienia, które odbyło się na pięć dni przed wybuchem „aksamitnej rewolucji". Twórcy teatru znaleźli się wśród jej aktywnych uczestników. To właśnie studenci DAMU jako pierwsi ogłosili strajk, który pociągnął za sobą lawinę dalszych wydarzeń. Ich odwaga i rozwaga została nagrodzona. Film

1

Autorki niewątpliwego arcydzieła sztuki dokumentalnej, jakim jest film o Franzu Eimanie, Niemcu z Gór Orlich, pt. Denne predstnpuji pfed tvou tvdf (Codziennie staję przed Tiuym obliczem, 1992). Film ten prezentowany byl podczas 43 Krakowskiego Festiwalu Filmowego w ramach Złotej Listy dokumentów państw Grupy Wyszeh-radzkiej.

2

Radeji naslouchdm, nei vyprav(m (Rozhovor s reźiserkou Helenou Tfeśłikovou). Rozmlouva-la Stanislaya Pradna. „Film a doba" 1993, nr 2, s. 58-62.