SWScan00125

160 ANALIZA FUNKCJONOWANIA MEDIÓW MASOWYCH

Liberalna teoria zdaje się nie potrzebować nic więcej ponad proste stwierdzenie z I Poprawki do Konstytucji USA, iż „Kongres nie uchwali prawa ograniczającego wolność słowa lub prasy”. Wyrosła bowiem z ducha politycznych teorii Oświecenia, które chwaliły wolność indywidualnej ekspresji. Kontrola prasy w ostatniej instancji przynosi jedynie biedę, represje i irracjonalność, choćby w pojedynczych przypadkach zdawała się być uzasadniona. Prawda, dobrobyt i pełna wolność pozostają bowiem ściśle powiązane.

Wolność słowa i prasy są prawami człowieka i obywatela. W praktyce jednak powstają poważne problemy. Czy wolność jest środkiem, czy celem samym w sobie? Wolność słowa nigdy nie była absolutna, nawet Mili dostrzegł potrzebę jej ograniczania. Amerykanin Ithiel de Sola Pool [1973] przyznał, iż „żaden naród nie może nieskończenie tolerować wolności prasy, która służy podziałowi kraju i otwiera tamy krytycyzmu przeciw demokratycznie wybranemu rządowi, który nim kieruje". Liberalna teoria zawodzi w ekstremalnych sytuacjach wojny lub rewolucji; „Pierwszą ofiarą wojny jest prawda", głosi angielskie powiedzenie. Także zmiana ustroju oznacza, na ogół, koniec wolności wypowiedzi dla jego dawnych popleczników.

Najczęstszym prawnym wyrazem doktryny liberalnej jest likwidacja cenzury, ale jednocześne wdrożenie praw, które karzą za naruszenie indywidualnych praw prywatności lub uzasadnionych roszczeń społeczeństwa. Ochrona mniejszości, bezpieczeństwa, a nawet godności państwa czasami zdobywa pierwszeństwo przed absolutną wolnością publikowania.

83.2. WOLNOŚĆ MEDIÓW

Kamieniem węgielnym doktryny liberalnej jest zatem zasada wolności prasy. Wolność ta jest wartością prawnie uznawaną, występuje we wszystkich demokratycznych konstytucjach. W praktyce jednak różnie bywa interpretowana. Gwarantowana prawnie i ceniona społecznie, wolność komunikowania ma podwójny wymiar: zapewniać szeroki wachlarz publikacji głosów społecznych oraz spełniać różnorodne potrzeby społeczne. Te zalecenia oznaczają jednocześnie, iż społecznie aprobowanymi celami, którym media mogą służyć, są tylko interesy finansowe właścicieli oraz dobro odbiorców.

Wolność mediów jest korzystna dla działania instytucji społecznych - zapewnia dopływ wiarygodnych informacji i prezentację różnych punktów widzenia. Niezależność prasy jest wstępnym warunkiem odgrywania przez nią w imieniu społeczeństwa roli watchdoga, czyli psa-wartownika, nadzorującego rząd i wielld biznes, pilnującego interesu publicznego. Wolne media nie mogą się bać bogatych i potężnych osób i organizacji, powinny śmiało angażować się w kontrowersyjne i żywe debaty polityczne. Prawo prasy do bycia „nieodpowiedzialną" znaczy brak pokory wobec władzy, prywatności i obyczajności, ma rozbijać układ bogactwa i władzy. Jest prawem głoszenia, iż król często bywa nagi.

Korzyści z wolności mediów są zatem następujące [Curran, 1991]:

•    systematyczne i niezależne nadzorowanie władzy oraz dostarczanie rzetelnej informacji o jej działaniu,

•    stymulacja aktywnego systemu informacji publicznej,

•    wyrażanie różnorodnych idei, poglądów i wierzeń o świecie,

•    reprodukcja kultury i społeczeństwa,

•    wzrost zakresu wolności społecznej.

Wolność jest jednak raczej warunkiem niż kryterium działania mediów. Wiąże się z prawem do swobodnej ekspresji i wyrażania opinii, ale wówczas wymaga dostępu obywateli do mediów oraz możliwości otrzymywania różnych informacji z różnych źródeł publicznych. Wolność komunikowania wymaga, zdaniem McQuaila [1994: 140-1]:

•    (w sposób oczywisty) braku wszelkiej instytucjonalnej cenzury, koncesjonowania mediów oraz innej kontroli rządowej; wymaga, aby realnie istniało prawo rozpowszechniania wiadomości i opinii oraz brak przymusu publikowania lub odbioru, gdy ktoś tego nie chce,

•    (w sposób oczywisty) jednakowej prawnej możliwości dla obywateli swobody odbioru oraz dostępu do wiadomości, opinii, kultury itp., co jest określane jako prawo do komunikowania,

•    (w sposób mniej oczywisty) wolności mediów informacyjnych, otrzymywania informacji z właściwych źródeł (prawo do informaq'i),

•    (w sposób mniej oczywisty) braku ukrytego wpływu właścicieli mediów lub ogłoszeniodawców na selekcję wiadomości i opinii (autonomia redakcyjna),

•    (jest pożądane, ale niekonieczne) prowadzenie aktywnej i krytycznej polityki redakcyjnej w przedstawianiu wiadomości i opinii oraz twórczej polityki w sferze kultury i sztuki.

W powyższych wymogach kryje się wiele sprzeczności. Po pierwsze, jak już wskazywałem, wolność publicznej komunikacji nigdy i nigdzie nie może być absolutna. Po drugie, istnieje potencjalny konflikt między właścicielami i kontrolerami mediów a tymi, którzy pragną mieć dostęp do ich mediów masowych, lecz nie mają ani władzy, ani prawa, aby go otrzymać. Po trzecie, może wystąpić brak balansu między tym, co komunikatorzy chcą mówić, a tym, czego odbiorcy chcą słuchać. Po czwarte, władza administracyjna czy samorządowa może czasowo ograniczać swobodę mediów, aby zachować inne prawa i wolności obywatelskie, np. w sytuacji zagrożenia terrorystycznego.

Wolność kryje w sobie dylemat „negatywnego" i „pozytywnego" rozumienia tego pojęcia. Pierwsze, widzi wolność prasy jako brak ograniczeń, drugie - wskazuje prasie inne cele i zadania, poza tymi, które im wyznaczają właściciele. Glasser [1986: 93] pisze „Z perspektywy [pozytywnej] interpretacji konstytucyjnej zasady wolności prasy (I Poprawka do Konstytucji USA), wolność i odpowiedzialność istnieją obok siebie, odrębne, ale nierozłączne".

Na ogół wolność prasy jest tożsama z prawem własności, czyli oznacza prawo do swobodnego posiadania i użycia środków publikami bez ograniczenia albo interferencji ze strony rządu. Takie prawo jest uznawane za gwaranta różnorodności ekspresji obywatelskiej. Jednak w świetle monopolistycznych tendencji oraz komercjalnych źródeł finansowania mediów, to optymistyczne założenie jest wątpliwe. W dzisiejszym świecie mniemanie, iż prywatna własność mediów gwarantuje jednostce pełną wolność ekspresji i publikowania jest równie absurdalne, jak doradzanie każdemu, kto miałby ochotę na szklankę piwa, założenie własnego browaru.