tradycja 3; tradycjonalizm

358 tradycjonalizm

-kulturowym świata i rozczarowaniach nowoczesnością. Liczne doświadczenia zachwiały przekonanie o zasadniczej przeciwstawności i koniecznym antagonizmie starego i nowego, t. i nowoczesności. Zauważono malejącą atrakcyjność wzorów społeczeństw euro-amery-kańskich, industrialnych i postindustriaJnych, traktowanych jako symbole nowoczesności, dla krajów trzeciego świata pragnących modernizacji bez okcydentalizacji. Nowe spojrzenie na t. i nowoczesność wymaga uwolnienia się od zakorzenionych schematów myślenia, nie do końca przezwyciężonych również w etnologii. Krytyczną refleksją powinien zostać objęty przede wszystkim stereotyp społeczeństwa tradycyjnego, przedstawianego często w stanic unieruchomienia i harmonii wewnętrznej, a także koncepcja rozw'oju społeczno-kulturowego i zmiany społeczno-kulturowej, traktowanej dotychczas jako proces, globalnej wymiany elementów tradycyjnych na nowoczesne (J. Kurczewska, J. Szacki, red., 1984).

—> tradycjonalizm

Lit.; K. Dobrowolski; Studia nad życiem społecznym i kulturą, Wrocław 1966. — J.R. Gusficld:    Tradition

and modemity; Misplaced polarities in the study of soduj change, ,,.\mer. Joum. of Sociol.”, 72; 1967, 4. — M.A. KpHae.ieE, H.M, Koran (pen,); TpanmiHomiBie u HOBwe o Spraw b Bury aapoflos CCCP, MocKBa 1981. — J. Kurczewska, J. Szacki (red.): Tradycja i nowoczesność, Warszawa 1984. — R. Rcdficid; Peasant socicty and culture, Chicago 1956. — E. Shils: Tradition, London 1981. — J. Szacki; Tradycja. Przegląd problematyki. Warszawa 1971. — R. Tomicki; Kultura, dziedzictwo, tradycja, w: M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 2. Wrocław 1981.

Z. Jasiewicz

tradycjonalizm [a. tradilionalism; f, tradition-nalisme; n. Traditionsglaubigkeit; r. Tpaąu-RH0HaJiri3M], określa pozytywną postawę wobec przeszłości i przekonanie o możliwości i celowości przejmowania -* tradycji oraz podtrzymywania jej w teraźniejszości; element światopoglądu lub cechę-kształtującą ideologię (akceptowane i realizowane mogą stanowić o charakterze społeczeństw i kultur).

Różnorodność społeczeństw oraz różne w nich miejsce i rola tradycji spowodowały powstanie różnych rodzajów t. J. Szacki (1971) za E.

Shilsem i A. Dasnoyem wyróżnia t. integralny (pierwotny) i t. ideologiczny. Pierwszy z nich stanowi właściwość społeczeństw tradycyjnych (przedpiśmiennych, wiejskich), a do jego cech należy min. utożsamienie dawności z sacrum, brak możliwości wyboru zasad postępowania oraz bezrefleksyjność: „interesujące nas tu aspekty tego światopoglądu są w ogóle nieuchwytne tak długo, jak długo nie zostanie on poważnie zagrożony” (J. Szacki, 1971, s. 207--208). Na specyficzny stosunek do przeszłości w kulturze chłopskiej zwraca uwagę S. Czarnowski (1956d, s. 168): „Tradycjonalizm chłopski nie na tym polega, by wszystko, co jest wkultu-rze ludowej, odziedziczone zostało od prawieków, ale na tym, że wszystkie elementy tej kultury zarówno zupełnie nowe, jak i bardzo dawne, prezentują się w jednej płaszczyźnie jako to ,co zawsze było’, jako to ,co się zawsze robiło’, jako dobro przekazane, rzekomo odwieczne. Inaczej mówiąc kultura chłopska,,sposób chłopski’, obyczaj jest w rozumieniu chłopskim poza czasem. Chłop w tradycjonalizmie swoim jest antyhistoryczny”. W społecznościach zarówno plemiennych, jak i chłopskich nic ma wyodrębnienia przeszłości, nie ma zatem również refleksji nad przeszłością, co pozwala nam mówić o braku t. w przyjętym przez nas znaczeniu. „Tradycjonalizm zawiera zawsze swego rodzaju sprzeczność. Jeżeli nazywa się tradycją sposoby życia i myślenie odziedziczone po przodkach, to była ona pierwej przeżywana niż uświadamiana sobie przez ludzi [...] Społeczeństwa tradycyjne nie znają tradycjonalizmu, ponieważ nie znają swojej odrębności” (R. Aron, 1957, cyt. za: J. Szacki, 1971, s. 20S). Drugi natomiast, t. ideologiczny to zespoły poglądów (doktryny), mówiące o wartości przeszłości, pojawiające się w Europie poczynając od okresu wielkich rewolucji nowożytnych. Różnice między sposobem odczuwania przeszłości i stosunkiem do niej, zrodzonym w tych dwóch skrajnych sytuacjach, przedstawionych jako typy idealne, dobrze ujmuje E. Shils (1981, s. 54): „Życie w środowisku naśladującym przeszłość jako wzorzec i czynienie tego jako człowiek ukształtowany przez teraźniejszość jest zupełnie odmienne od życia w sytuacji • stworzonej przez splot wszechobecnych tradycji i nieuniknionych potrzeb i uczestniczenia w nim będąc uformowanym przez te tradycje i potrzeby”.

Naśladowanie przeszłości obecne w t. ideologicznym nie jest zatem jej całkowitym odtwarzaniem, ale przejmowaniem dóbr z przeszłości Da zasadach wyboru, przy czym dąży ono raczej do obrony czy przywrócenia pewnych zasad ogólnych (solidaryzmu, autorytetu, zachowania tożsamości kulturowej), a nie konkretnego porządku społecznego. Interesujące są zwroty ku przeszłości, nasilenie t., obserwowane w pewnych okresach historii społeczeństw. Jedną z ich przyczyn jest zagrożenie tożsamości kulturowej niszczonej gwałtownie w warunkach despotii (jak to miało miejsce w Iranie), drugą zadowolenie z własnej historii i traktowanie historycznych wartości jako gwarancji integracji i dalszej pomyślności (dające się zauważyć w Wielkiej Brytanii).

Różnorodność sytuacji, w których pojawia się t., skłania do tworzenia również innych jego określeń. W polskiej literaturze etnologicznej R. Tomicki (1983, s. 364-365) stosuje termin t. yytórny dla scharakteryzowania „wtórnego zamknięcia się społeczności silnie zaawansowanych w procesie dezintegracji ”, przedstawionego na przykładzie wsi polskiej zaboru pruskiego w okresie Knlturkampfu. Zamknięcie to powodowało, zgodnie z cytowanymi w pracy i przyjętymi za prawomocne poglądami, izolację polskiej grupy chłopskiej od jakichkolwiek z zewnątrz płynących oddziaływań, prowadziło do utrwalenia stylu życia, norm obyczajowych oraz więzi społeczności przedindustrialnych. Pewnym niedostatkiem i terminu, i przedstawianego tutaj obrazu sytuacji w zaborze pruskim jest przecenienie możliwości powtarzania zjawisk z przeszłości, przyjęcie nader wąskiej perspektywy obserwacji oraz jednostronna ocena tradycji jako siły jedynie zachowawczej. R. Tomicki (1981, s. 365) wprowadza ponadto określenie t. prospektywny, związane z tworzeniem „nowej tradycji — kreacją i rewaloryzacją wzorów kulturowych, ważnych ze względu na projektowane cele społeczne i polityczne warstwy chłopskiej”. Stykamy się w ten sposób z przejawami t„ których celem nic jest powrót do przeszłości, lecz różnicowanie i dowartościowanie teraźniejszości. T. ten można odnaleźć przede wszystkim u grup i jednostek, które stosunkowo daleko odeszły od sposobu życia uznawanego za tradycyjny. Jest to oczywiście t. selektywny, cząstkowy (J. Szacki, 1971) lub okazjonalny (E. Pietraszek, 1978), pojawiający się w wybranych tylko dziedzinach i: sytuacjach w życiu społecznym i kulturze. Może polegać na wysokiej ocenie muzyki ludowej, próbach odnajdywania smaku „wiejskiego Chleba” i atmosfery „zabawy ludowej”, powrocie do „apteczki babci”, posługiwaniu się dawnymi wiejskimi technikami obróbki drewna, gliny i wikliny. Zachowania te nie oznaczają braku przystosowania do warunków życia w nowoczesnym społeczeństwie, lecz świadczą o możliwościach wyboru zasad postępowania w pewnych dziedzinach.

Mianem tradycjonal i stycznych można określić grupy ludzi i jednostki częściej w porównaniu z innymi myślące o przeszłości i częściej przyjmujące wobec wybranych z niej dóbr kulturowych postawę wartościowania. Nie są to zatem grupy ludzi odtwarzające tradycję i jej podporządkowane, które możemy określić jako tradycyjne.

Przeciwieństwem t. w przyjętym tu rozumieniu jest zarówno antytradycjonalizm, polegający na przyjęciu negatywnej postawy' wobec przeszłości i tradycji, jak i postawa indyferentna wobec nich, nazywana przez J. Szackiego (1971) atradycjonalizmem. T. nie zawsze jest związany z konserwatyzmem, który zawsze jest arewolu-cyjny; może przyjąć również postać archaizmu, który w zależności od okoliczności może być arewolucyjny lub rewolucyjny i wówczas służy zmianie istniejącego porządku. Interesujące i ważne dla studiów etnologicznych są nie tylko przejawy t. globalnego, otaczającego postawą szacunku lub życzliwego zainteresowania całość dziedzictwa kulturowego, ale również t. cząstkowego, występującego w społeczeństwach nowoczesnych respektujących w pewnych zakresach przeszłość i korzystających z tradycji (J. Kurczewska, J. Szacki, red., 1984).

-* tradycja

Lit.: S. Czarnowski: Podłoże ruchu chłopskiego, w: Dzieła, t. 2, Warszawa 1956. — J. Kurczewska, J. Szacki (red.):    Tradycja i nowoczesność. Warszawa 1984. — E.

Pietraszek: Tradycja a dziedzictwo kulturowe. Zagadnienia konieczności tradycji, w: A. Pranda (red.), Tremcny ludovych tradicii v sućasnosti, t. 2, Bratislava 1978, — E. Shils: Tradition, London 1981, — 3. Szacki: Tradycja. Przegląd problematyki, Warszawa 1971. — R. Tomicki: Kultura, dziedzictwo, tradycja, w: M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury [udowej, t.2, Wrocław- 1981.

Z. Jasiewicz