m10

46 Metafory w naszym życiu

-    Każda metafora orientacyjna charakteryzuje się wcwoętrź-' ną.systematycznością. Na przykład- metaforaszczęśliwy to cóha wyznacza koherentny system, nie zaś pewną liczbę oderwanych, wyrywkowych przypadków. (Z systemem niekoherentnym mielibyśmy do czynienia, gdyby ..Czuję śię podniesiony na duchu'^-’ znaczyło „Czuję się szczęśliwy”, podczas gdy „Nastroje zwyżkowały" znaczyłoby-„Spotęgował się smutek’’.)

-    Istnieje też ogólna, zewnętrzna systematyczność charak-. tery żująca rozmaite metafory przestrzenne i określająca ich wzajemną koherencję. Tak więc DOfckfcToCÓKA nada-^-jc kierunek w GÓRĘ ogólnemu dobremti samopoczuciu, co jest koherentne (spójne) z takimi przypadkami szczegółowymi, jak SZCZĘŚLIWY TO GÓRA, ZDROWIE TO GÓRA, ŻYWY

to góra. władza to góra. Metafora status to góra jest^:-spójna z metaforą władza jo góra.

-    Metafory' orientacyjne mają jako swoje źródło doświadczenia fizyczne i kulturowe; nic powstają, więc przypadko-. wo. Dlatego metafora może służyć jako nośnik rozumienia jakiegoś pojęcia jedynie ze względu na jej podstawę doświadczeniową. (W kolejnym podrozdziale omówimy' pewne zawiłości związane z doświadczeniową podstawą' metafor.)

-    Istnieje wiele możliwych fizycznych i społecznych podstaw metafor. Koherencja w obrębie całego systemu jest jedną / przyczyn wyboru takiej a nie innej. metafory. Na przykład - szczęście na ogół wiąże się z uśmiechem i z ogólną wylewnością. W zasadzie mogłoby to stanowić podstawę metafory SZCZĘŚLIWY TO SZEROKI: SMUTNY TO WĄSKI. I rzeczywiście; istnieją mniej liczne wyrażenia metaforyczne, takie jak Rozpiera muie szczęście”, które zbudowano $ą wokół innego aspektu szczęścia aniżeli „Czuję się podniesiony na duchu”. Jednak w naszej kulturze główną metaforą jest szczęście TO góra; istnieje zatem przyczyna, dla kiórcj mówimy o rosnącym podnieceniu, nie-zaś o rozciągającym się podnieceniu. SZCZĘŚLIWY TO Góra jest w najwyższym stopniu spójne

/. takimi wyrażeniami, jak dobry to góra, zdrowy to góra itd.

W niektórych przypadkach przestrzenność jest tak istotną częścią, danego pojęcia, że byłoby nawet trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek inną metaforę, która by mogła nadać sirukiurę temu pojęciu, W naszym społeczeństwie takim właśnie pojęciem jest „wysoki status". Inne pojęcia, takie jak „szczęście’’, są już mniej przejrzyste. Powstaje pytanie, czy pojęcie „szczęście” jest niezależne od metafory SZCZĘŚLIWY TO GÓRA, czy też układ przestrzenny góra-dół jest częścią pojęcia „szczęście”. Sądzimy, iż jest on częścią, tego pojęcia w obrębie danego systemu pojęciowego. Metafora szczęśliwy TO Góra umieszcza szczęście w^? koherentnym systemie metaforycznym, a część znaczenia tego pojęcia wywodzi się z jego roli w tym systemie.

Tak zwane pojęcia czysto intelektualne, na przykład pojęcia występujące w teoriach naukowych, bywają często - a może zawsze - oparte na metaforach mających podłoże fizyczne lub kulturowe. „Wysokie” w wyrażeniu „cząsteczki o wysokiej energii” opiera się na metaforze wihckj tO Góra. „Wyższe" w wyrażeniu „wyższe funkcje” w psychologii fizjologicznej opiera się na racjonalny to góra. „Niski” w „fonologia na nisJcim poziomie” {low-level phonology ) - co odnosi się do szczegółowych aspektów fonetycznych językowych systemów dźwiękowych • opiera się na ZIEMSKA RZECZYWISTOŚĆ TO DÓL (tak jak wyraz „przyziemny"). Atrakcyjność teorii, naukowej ma związek z intuicyjnym wyczuciem, do jakiego stopnia metafory, jakimi się ona posługuje, odpowiadają cz.yję-muś doświadczeniu.

Doświadczenie fizyczne i kulturowe dostarcza nam wielu nowych możliwych podstaw' metafor orientacyjnych. Ich wybór, a także ich ranga różnią się w różnych kulturach. Trudno odróżnić podstawę fizyczną metafory od podstawy kulturowej, ponieważ wybór jednej z możliwych podstaw fizycznych jest związany z koherencją kulturową.