Obraz12 (11)

■ Staropolska poezja ziemiańska •

o tak wielkiej wadze następowało między przedstawicielami różnych wyznań pewne zbliżenie, to o ileż bardziej można się go spodziewać w utworach programowo nie angażujących się w spory wyznaniowe. Nawet autorzy znani ze swej gorliwości katolickiej, kalwińskiej czy ariańskiej, gdy uderzają w „ziemiańską lutnię”, zapominają jakby na chwilę o swych sympatiach religijnych. . Wystarczy tu przywołać przykłady" arian: Erazma Ofwi-nowskiego, Olbrychta Karmanowskiego, Zbigniewa Morsztyna czy Mikołaja Lubienieckiego, których utwory wybrane do niniejszej antologii nie zawierają aluzji do spraw, które w życiu autorów odegrały tak wielką, wręcz decydującą rolę. Jak można się przekonać, nawet przedstawiciele wyznania bardzo doświadczonego przez los i ludzką nietolerancję, wypędzani z kraju i pozbawiani majątków, nie odrzucali ideałów ziemiańskich i.nie przestawali czuć się—członkami warstwy ziemiańskiej. Cóż dopiero mówić o tych, którym banicja nie groziła, mimo'2eTńe byli katolikami: rola właściciela folwarku, dbającego o spokój i umiarkowany zysk, spławiającego zboże do Gdańska i uprawiającego „łan ojczysty” — była zapewne dla większości z nich ważniejsza niż rola, jaką odgrywali w kościele czy zborze.

Wspomniane już poczucie szczęścia, dostępne dla wybranych, ale wcale niemało licznych grup społecznych, osadzone było mocno — jak staraliśmy się pokazać — w realiach gospodarczych, społecznych i politycznych wieku XVI. Zrodziło zaś twórczość literacką, poetycką i prozatorską, w której najpełniej zostały wyrażone ideały moralne i wzorce osobowestanu ziemiańskiego.

Ideały^^wzorce rnają to do. siebie, żHw rożnym stopniu mogą odbijać rzeczywistość i wpływać na nia. Literaturoznawca, jeśli ćhćebyć zupełnie ścisły, winien ograniczyć się do opisu tekstów; spróbujemy to zrobić w drugiej części niniejszego wstępu. Obraz świata, jaki wyłoni się z poezji ziemiańskiej, będzie bardzo bogaty, ale w gruncie rzeczy, jeśli chodzi o sposób jego przedstawienia, nie da się wyznaczyć jakiejś wyraźnej linii jednokierunkowego rozwoju. Co najwyżej zaobserwować można, że poeci XVI--wieczni i z początków XVII w. wizje wsi umieszczali w sferze wartości umwerśalnycfa _r jyystrzęgająe się indywidualizacji obra-zuTpódczasgcly w~ okresie rozwiniętego baroku uwidacznia się dążność do konkretu, i to opisywanego w kategoriach jednostkowych wrażeń zmysłowych, z częstym przywoływaniem nazw geograficznych i faktów z biografii autora.¹⁷

Jeśli zestawimy to stwierdzenie — niewątpliwie ścisłe, bo dają-

17 Zob, szczegółowe wywody A. Karpińskiego, Staropolska poezja ideałów ziemiańskich. Próba przekroju, Wrocław 1983, Studia Staropolskie, t. 49, s. 117-139