Obraz (33)

64 SŁOWIAŃSZCZYZNA, SZALEŃSTWO 1 ŚMIERĆ

prasłowiańskich grobów, zaglądał w „mroczne podcienia zmarłych”⁴⁶, zajmował się odszukiwaniem żalników — „Nazwą tą określane są dawne cmentarzyska, opuszczone cmentarze z grobami zmarłych i w ogóle mogiły przeciętnych mieszkańców”⁴⁷. Rozkopywał kurhany i szukał w nich popiołów, nadpalonych kości i przedmiotów ułożonych przy zmarłych⁴⁸. Gdy mu życie zbrzydło, chciał powrócić w żalnik, jak pisał, w „tę krainę, w której znajdę się jak pod własną strzechą”⁴⁹.

Od Zoriana ciągnął się kult grobów i dawnych cmentarzysk jako najwłaściwszego miejsca pobytu dla ludzi pragnących obcować z umarłymi i utożsamić się z nimi. Ale melancholia przeradzała się u romantyków w rozjątrzoną rozpacz.

Wampiry — od melancholii do frenezji

Spełniało się drastyczne naruszenie tabu śmierci. Ze strony romantyków była to świadoma transgresja. Najbardziej uderzającym znakiem przekroczenia granicy „śmierci dozwolonej” w kulturze romantycznej stało się — za wzorem średniowiecza i kultury ludowej — wprowadzenie duchów, błąkających się i luzem, i gromadnie, i gdziekolwiek bądź; można je było spotkać wszędzie i bynajmniej nie tylko w nocy. Do literatury weszły — z mocą nie znaną wcześniej — wyobrażenia ludowe, dzielące zmarłych na „życzliwych” i „gniewnych”, na duchy opiekujące się domownikami lub pozostałymi przy żjrciu oraz groźne, budzące lęk wampiry⁵⁰. Upiory bywały łagodne, nawet idylliczne, nieraz melancholijne, czyniące wyrzuty, że nie były za życia dostatecznie kochane. Oczywiście największe niebezpieczeństwo przedstawiały pijące krew nocne wampiry — jako twory ciemnej wyobraźni ludowej, przede wszystkim, jak sądzono, słowiańskiej (o słowiańskiej genealogii wam-

pirów według Mickiewicza por. s. 136 niniejszej książki) na wpół animalne wyuzdane symbole rozpętanych mocy nieświadomości.

Romantyczna literatura wampiryczna stała się miejscem praktykowania nowej estetyki. W jej centrum należy postawić wprowadzone przez Freuda pojęcie das Unheimliche. Twórca psychoanalizy uwydatniał fakt, że niemieckie słowo „niesamowite” (unheimlich) jest przeciwieństwem słowa „samowite” (heimlich) i że są one ze sobą ściśle połączone. „Owo niesamowite nie jest tak naprawdę niczym nowym czy obcym, lecz jest czymś od dawna znanym życiu psychicznemu, czymś, co wyobcowało się z niego za sprawą procesu wyparcia”. I dalej: „Niesamowite jest czymś ongi samowitym, od dawna znajomym. Przedrostek «nie» [un] w tym słowie jest znamieniem wyparcia”⁵¹.

Właśnie w tym ujawnianym przez romantyków wyparciu odsłania się wampiryczna strona człowieka — strefa lęku przed własną seksualnością oraz przed śmiercią. Wyparty „wampir w nas” zaczął się pojawiać jako literacki fantazmat odrażającego monstrum. Dla określenia „granicznego charakteru” owego potwora, przebywającego na samej granicy świadomości i nieświadomości — może być przydatne wprowadzone przez Kristevą pojęcie abjection⁵². Błyskotliwy interpretator myśli Kristevej, Tomek Kitliński, komentuje: abiekt, nie będąc w pełni ani przedmiotem (obiekt), ani podmiotem (subiekt), „stanowi jednak obszar podmiotowości, gdzie gromadzi się to, co nieakceptowałne społecznie: nieczystość, nikczemność, ohyda. [...] W życiu społecznym to w abiekcie ogniskuje się nienawiść i przemoc. Tymczasem — jak twierdzi Kristeva — abiekt tkwi we wnętrzu podmiotu. Skoro szukamy i zabijamy kozła ofiarnego, nie potrafiliśmy poradzić sobie z własnym abiektem w nas. Abiekt czyli pomiot. Na abiekt składa się to, co semio-