Rosjanin

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie¹

1. Wstęp

1.1. Stereotyp Rosjanina funkcjonujący w Polsce i stereotyp Polaka w Rosji stały się w ostatnich latach przedmiotem kilku opracowań w obu krajach. Po znakomitej książce Andrzeja Kępińskiego Lach i Moskal. Z dziejów stereotypu (1990) zorganizowano badania zespołowe i konferencje polsko-rosyjskie (Polacy-Rosjanie 1999, Cho-rev 2000, Chorev 2002), opublikowano też wiele artykułów popularnych (Tazbir 1996, Koch 2001 i inni). Włączając się jako językoznawcy do badań współczesnego wizerunku Rosjanina w oczach Polaków, wizerunku zmieniającego się dziś pod naporem doniosłych wydarzeń historycznych, chcemy zarazem na tym jednym wyrazistym przykładzie sprawdzić różne możliwości i sposoby ustalania treści stereotypu za pomocą metod praktykowanych przez etnolingwistów. Problemem stały się bowiem także metody analizy i sposób prezentacji wyników, które to metody powinny być uzgodnione, jeżeli wyniki mają być porównywalne i dawać podstawę do wniosków i uogólnień.

Uważa się, że polski obraz Rosjanina, sięgający jeszcze początku XVI wieku, jest zarazem bardzo trwały i przy tym nacechowany zdecydowanie negatywnie (Kępiński 1995), podobnie jak rosyjski obraz Polaka. Przyczyny tego stanu rzeczy najprościej wyjaśniał Tazbir „ścieraniem się ekspansji wschodniej państwa szlacheckiego z dążeniami Moskwy do rozszerzania swoich posiadłości na zachodzie” (Tazbir 1957: 656), jednak mówiąc o negatywnym stereotypie Rosjanina w Polsce (także Polaka w oczach Rosjan), operuje się naszym zdaniem zbyt dużymi uogólnieniami, ujmuje rzecz jednostronnie, dokonując sui generis „stereotypizacji stereotypu”. Sami Rosjanie są skłonni sądzić, że ich obraz w oczach Polaków jest bardziej negatywny niż jest w istocie (Jerofiejew 2001). Czy można tę upraszczającą tendencję przezwyciężyć? Wierzymy, że tak, jeśli wyjść poza proste pytania o oceny i wartościowania i skupić uwagę na zawartości treściowej stereotypu, a także — i to jest istotny punkt naszego programu — bliżej przeanalizować sposoby operowania poznawczą treścią stereotypu, czyli sposoby jego intencjonalnego profilowania w wyspecjalizowanych dyskursach.

Podstawą przyjętej przez nas metodologii jest traktowanie stereotypu jako rodzaju potocznej konceptualizacji rzeczywistości, więc eksponowanie kognitywnej, a nie tylko ewaluatywnej funkcji stereotypu, i odpowiednio do tego zastosowanie do jego opisu definicji kognitywnej oraz — w kolejności — podjęcie próby rekonstrukcji profilowania jako tekstotwórczej procedury formowania wariantów bazowego wyobrażenia na poziomie dyskursu, który to dyskurs jest zawsze uwarunkowany kontekstowo i intencjonalnie (Bartmiński 1988, 1993, Mazurkiewicz-Brzo-zowska 1990, Bartmiński, Niebrzegowska 1997, 1998a, Majer-Baranowska 2001).²

Przyjmujemy następujące założenia szczegółowe: 1) Stereotypy jako społecznie utrwalone wyobrażenia przedmiotu są formowane w pewnej ramie doświadczenio-wej, należą do wiedzy społecznej, a jako utrwalone w języku są też dostępne poprzez język i teksty językowe. 2) Stereotypy stanowią składniki językowego obrazu świata i kodu językowo-kulturowego i jako takie są nieuniknione, nieusuwalne. 3) Stereotypy mają walor poznawczy; ich funkcje psychospołeczne: bycia narzędziem szybkich ocen oraz integrowania wspólnoty — są wtórne. 4) Podstawą rekonstrukcji zawartości treściowej stereotypów są dane językowe trojakiego typu: S — utrwalone w systemie, zwłaszcza w semantyce, w słownictwie, w derywatach słowotwórczych i semantycznych, kolokacjach i frazeologizmach; ujawniają się one na poziomie normy powszechnie obowiązującej; A — ustabilizowane na poziomie utrwalonych sposobów realizacji normy jako społeczna konwencja; dostęp do tego poziomu umożliwiają zwłaszcza badania eksperymentalne, ankiety³; T — zawarte w konkretnych tekstach.⁴

Antycypując dalsze wywody, wypunktujmy od razu dwie ważne dla podjętej problematyki konstatacje: po pierwsze — przy podejściu „aspektowym” ujawnia się, że stereotyp Rosjanina (podobnie jak Niemca, Żyda czy Polaka) nie jest pod względem ewaluacji jednoznaczny, zawiera zarówno cechy negatywne, jak pozytywne; po drugie — że funkcjonowanie stereotypu „bazowego” w dyskursie spo-

1

Autorami tego rozdziału książki są: Jerzy Bartmiński, Irina Lappo i Urszula Majer-Bara-nowska.

2

   Przypomnijmy, że pojęcie stereotypu wprowadzone do socjologii przez Waltera Lippmanna (Lippmann 1922) weszło do semantyki lingwistycznej w wersji zaproponowanej przez Hilarego Putnama, który zdefiniował je jako „konwencjonalne (często tendencyjne) wyobrażenie (ang. idea), które może być bardzo niedokładne, o tym, jak jakieś X wygląda, jak działa, jakie jest” — np. złoto czy tygiys (Putnam 1975: 249). Putnam, umieszczając składnik stereotypowy w ramach szerzej pojmowanej intensji słowa — obok „znacznika syntaktycznego” i „znacznika semantycznego” — zostawiał lingwistom 'wypracowanie metodologii badań nad zawartością treściową stereotypów oraz ustalenie sposobów opisu i prezentacji tej treści w definicjach słów. Jednak lingwiści zajmujący się stereotypami nie uzgodnili dotąd ani metod badawczych, ani technik prezentowania wyników, w rezultacie czego owoce ich prac zwykle nie dają się porównywać i syntetyzować. Krytycznie na ten temat wypowiada się Elena Berezović (Berezović, Gulik 2002).

3

   Trzeba jednak z naciskiem podkreślić, że wyniki eksperymentów, wszelkiego typu badań ankietowych, dają dostęp zarówno do społecznych konwencji, jak oczywiście także do cech systemowych, zawierają nadto szereg elementów wynikających z indywidualnego użycia języka. Narzędziem służącym weryfikacji danych ankietowych jest statystyka oraz pojęcie relewancji kulturowej.

4

   Skrótowo te trzy rodzaje danych oznaczamy zwykle skrótem SAT (system, ankiety, teksty).