skanowanie0018 (29)

republiki. A że był magnatem? Nie miało to pejoratywnego znaczenia, liczyło się szlachectwo ducha, duchy „dawne” (czyli utytułowane) mogły się często wykazać większymi niż inne zasługami. W powstałym niewiele wcześniej niż listy do Czartoryskiego dramacie o Zborowskim właśnie magnata ukazał przecież jako ucieleśnienie wielkości polskiego ducha.

W myśleniu historiozoficznym Słowackiego symbolicznym uosobieniem ducha świetnego Polski dawnej była szlachta; gdy poeta zabierał głos w sprawach politycznej współczesności, oceny się komplikowały, bo to stan szlachecki nierycersko poddał powstanie listopadowe, bo to szlacheckie lęki hamują proces przeobrażania się, doskonalenia narodu {Odpowiedź na „Psalmy przyszłości ’ nie zaskoczyła tego, kto pamiętał wcześniejszy Sen srebrny Salomei). Ale, gdy emigracja wrzała po wybuchu Wiosny Ludów, gdy realnie na czele polskiego powstania mogli stanąć znów „synowie szlacheccy” — to do nich, jako „do emigracji” i „do braci z kraju” płomiennie zwracał się Słowacki, im przypominał świetność dawnej Polski, ich wzywał do skonfederowania się i walki — na czele ludu. Gdy więc mówił „polski lud — to ojciec twój”, nie szło przecież o zakwestionowanie roli szlachty, lecz o umiejscowienie ludu: czy był słowiańskim ojcem polskiej szlachty, czy też dzieckiem, które trzeba prowadzić przez rafy historii.

Niestabilność ocen stanu szlacheckiego, wzajemna ich kontrowersyjność, szczególnie uderzająca w pismach z lat czterdziestych, okazuje się logicznie związana z wydarzeniami politycznymi i z życiem ideowym emigracji. Czym innym bowiem była dla Słowackiego „Polska dawna” i symbolizujące ją pojęcie szlachty oraz równie symbolicznie widziana szlachta przyszłości wykuwająca przed narodem bramy do niebios, czym innym — ludzie też stanu szlacheckiego uwikłani w spory emigracyjne, częstokroć irytujący brakiem ideowego i politycznego rozmachu, małostkowością ducha; jeszcze czym innym może stać się w przyszłości, gdy w genezyjskim procesie uwznioślania powstanie w tradycji dawnej cała szlachta. W pismach polemicznych na ocenę szlachty wpływał stopień skłócenia chwilowego aliansu Słowackiego z otoczeniem; nie miało to natomiast wpływu na wspominany wyżej ponadczasowy konterfekt ucieleśniającego dawne cnoty szlachcica. Takiego także, jakiego ukazał w postaci Samuela Zborowskiego — o czym dalej.

IV. GENEZYJSKIE DZIEJE DUCHA I POLSKI 1. Mistyczny przełom niepokornego ducha

Od 1843 Słowacki nadał swoim pismom charakter mistyczny, wieszczy, przemieniła’się w nich koncepcja świata — i historii. Odtąd dzieje ujmował całościowo, wielekroć podejmując trud ich systematyzacji, w formach nie tylko poetyckich lecz i wręcz naukowego wykładu, przetykanego nawet wykresami uczonych tabel. 1 główna zmiana — w historii pojawia się

'^1 ► rv***Ar 4    ~ r- r ^ ^

opatrzność. Bóg, ponadludzka moc, prowadząca dzieje świata. To przełom dość zasadniczy i choć można we wcześniejszych jego dziełach (na przykład w Anhellim, w Beniowskim) wskazać tendencje zmierzające w podobnym kierunku, to jednak bodźcem dla krystalizacji nowych idei stał się przyjazd do Paryża Andrzeja Towiańskiego. Fascynacja poety aurą, jaka go otaczała, osobliwością proroka, zasadami nowej wiary¹.

Wiele Towiańskiemu zawdzięczał. Nie tylko dlatego, że przejął jakieś jego idee (co zresztą sumiennie poświadczył²). Ważniejszy jeszcze był sam Towiański jako zjawisko niezwykłe, żywy przykład, że można z dnia na dzień, nagle, sięgnąć po duchowe przywództwo emigracji, opanować nawet Mickiewicza. A najważniejszy wydaje się skutek jedynej rozmowy poety z Towiańskim: przystąpienie do Koła i niemal pełne zaniechanie twórczości literackiej na okres roku. Miał czas i zachętę do refleksji, i dało to niezwykłe rezultaty. Inaczej zupełnie zobaczył świat.

Można tak zwaną mistyczną twórczość Słowackiego, a szczególnie jego idee historiozoficzne, którym starał się nadać spójny, logicznie umotywowany kształt, opisać „z zewnątrz”: zwracając uwagę na istotę i porządek wizji genezyjskiej (także historycznej), na podstawowe kwestie z

1

   Zob. A. Sikora, Towiański i rozterki romantyzmu, Warszawa 1969.

2

   Zob. zakończenie Genezis z Ducha — i projekty wstępu.