socjologia 7

176 Rozdział 6. Socjologia ciała - zdrowie, choroba i starzenie się

„Medykalłzacja" nadaktywnoścł

W ostatnich latach w postępie geomet/ycznym rosia liczba recept wypisywanych na lek o nazwie ritalin. Prawie 3% dzieci w wieku. 5^18 lat w Stanach Zjednoao>nych systematycznie przyjmuje ritalin. W roku 1998 w Wieikiej Brytanii wystawiono 125 tysięcyreceptna ritalin, w porównaniu z zaledwie 3500 w 1993 roku. Co tó jest ritalin i dlaczego interesują się nim socjologowie? Ritalin jest lekiem przepisywanym dzieciom i nastolatkom z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD). Jest to zaburzenie psychiczne, które zdaniem wielu lekarzy I psychiatrów jest przyczyną roztargnienia, nieumiejętności skupienia się I trudności z nauką w szkole. Ritalin nazwano „magiczną pigułką”. Pomaga ona dzieciom w skupieniu uwagi, dzia-ta uspokajająco, dzięki czemu mogą one osiągnąć lepsze wyniki w nauce. Zdaniem nauczycieli trudne I kłopotliwe dzieci, które zaczęły brać ritalin, zmieniły się w grzeczne „aniołki". .

Krytycy ritalinu twierdzą jednak, że ten lek wcałe nie jest nieszkodliwą „magiczną pigułką”, jaką próbuje się z niego zrobić. Mimo że w Stanach Zjednoczonych i Wieikiej Brytanii przepisuje się go w ostatnich latach coraz więcej, nie wykonano dość szerokich badań nad jego ewentualnym długoterminowym wpływem na mózg I organizm dzied. Jeszcze bardziej niepokojące jest przekonanie, że ritalin jest dogodnym „rozwiązaniem" czegoś, co nie jest nawet problemem medycznym. Przeciwnicy ritalinu twierdzą, że „symptomy” zespołu nadpobudliwości to w Istocie reakcja na rosnące napięcie i stres, na jakie narażone są dziś dzieci - coraz większe tempo życia, wszechogarniające skutki technik informacyjnych, brak ruchu, dietę wysokocukrową i osłabienie więzi rodzinnych. Stosowanie ritalinu pozwoliło lekarzom „zmedykalizować" nadaktywność i nieuwagę dzied, a tym samym odwrócić uwagę od społecznych przyczyn obserwowanych symptomów.

W Wielkiej Brytanii główne różnice pod względem zdrowia zaznaczają się między północną a południową częścią kraju. Południe ma na ogól lepsze zaplecze medyczne, a jego mieszkańcy mają łatwiejszy dostęp do opieki medycznej. Generalnie jednak stan zdrowia zależy od szeregu czynników, wykazujących zmienność w zależności od regionu. Zatem w skali kraju zaznaczają się różnice takich czynników, jak klimat, zatrucie środowiska, jakość wody. rodzaj zabudowy, rozkład pracy i bezrobocia oraz ogólny poziom ubóstwa. Różnice te znajdują odzwierciedlenie w stanie zdrowia ludności.

Socjologowie zauważyli, że zapotrzebowaniu ludności na opiekę zdrowotną nie zawsze odpowiadają dostępne w tym zakresie środki. Innymi słowy, grupy, które mają największe problemy zdrowotne, mieszkają często w regionach, gdzie zaplecze medyczne jest najsłabiej rozwinięte. Tę tendencję do asymetrycznego rozkładu środków na zdrowie publiczne nazywa się zasadą odwrotnie proporcjonalnej opieki.

Medycyna a społeczeństwo

Narodziny biomedycznego modelu zdrowia

Podobnie jak inne idee, którymi zajmujemy się w tej książce, pojęcia „zdrowia” i „choroby” są zdefiniowane kulturowo i społecznic, lo, co jest zdrowe i normalne, zależy od kultury. Wszystkie kultury mają jakieś koncepcje zdrowia fizycznego i choroby, ale medycyna, którą znamy, jest wytworem społeczeństw zachodnich z okresu ostatnich trzystu lat. W kulturach przednowoczesnych główną instytucją zajmującą się się chorobą i cicr-

Medycyna a społeczeństwo

177

pieniem była rodzina. Zawsze istnieli też wyspecjalizowani uzdrowiciele, stosujący mieszankę fizycznych i magicznych środków zaradczych. W wielu niezachodnich kulturach na całym święcie do dziś zachowały się liczne tradycyjne systemy terapii. Wiele z nich zalicza się do opisanej na początku tego rozdziału medycyny alternatywnej.

Od blisko dwustu lat dominujące zachodnie idee z zakresu medycyny znajdowały wyraz w modelu biomedycznym, o którym wspominaliśmy wcześniej. Takie pojmowanie zdrowia i choroby kształtowało się wraz z rozwojem społeczeństw nowoczesnych. W rzeczy samej można je uznać za jedną z głównych, wyróżniających cech tych społeczeństw. Jego pojawienie się ma ścisły związek z tryumfem nauki i rozumu nad tradycyjnym, opartym na religii, rozumieniem świata (zob. omówienie Webera i racjonalizacji, s. 37-39).

Zanim przejdziemy do omówienia założeń, na których opiera się biomedyczny model zdrowia, przyjrzyjmy się przez chwilę warunkom społecznym i historycznym, w jakich się rozwinął. Jak już wspomnieliśmy, członkowie społeczeństw tradycyjnych korzystali z przekazywanych z pokolenia na pokolenie ludowych lekarstw oraz metod terapeutycznych i uzdrowicielskich. Choroby tłumaczono w kategoriach magicznych lub religijnych i przypisywano je obecności złych duchów lub „grzechu". Nie istniały żadne instytucje zewnętrzne - jak współczesne państwo i systemy opieki zdrowotnej -które troszczyłyby się o zdrowie chłopów i przeciętnych mieszkańców miast. Zdrowie nie było kwestią publiczną. lecz sprawą prywatną.

Demografia - badania społeczeństw ludzkich

Zasadniczą zmianę tej sytuacji przyniosło jednak powstanie państwa narodowego i industrializacja. Pojawienie się państw narodowych o określonym terytorium zmieniło postawy wobec ludności lokalnej, która ze zwykłych mieszkańców ziemi przekształciła się w podlegające władzy centralnej społeczeństwo Społeczeństwo ludzkie stało się zasobem, którego kontrola i regulacja stanowiły część całościowego procesu zwiększania dobrobytu i siły narodu. Państwo mocniej zainteresowało się zdrowiem swojego społeczeństwa, gdyż stan zdrowia członków narodu wpływał na wydajność, dobrobyt, zdolności obronne i przyrost ludności. Wzrosło znaczenie demografii - badań wielkości, składu i dynamiki populacji ludzkich. W celu rejestracji i kontroli zachodzących w społeczeństwie zmian wprowadzono spis powszechny. Zbierano i obliczano wszelkiego rodzaju statystyki: wskaźniki urodzeń, śmiertelność, przeciętny wiek zawierania małżeństw i rodzenia dzieci, wskaźniki samobójstw, przeciętną długość życia, rodzaj diety, najbardziej rozpowszechnione choroby, przyczyny śmierci itd.

Dla zrozumienia narodzin nowoczesnej medycyny duże znacznie miała praca Michcla Foucaulta, który zwrócił uwagę na regulację i dyscyplinowanie ogółu społeczeństwa przez państwo. Foucault twierdził, że kluczowe znaczenie dla tego procesu miała seksualność i zachowania seksualne. Seks byl zarazem warunkiem reprodukcji i przyrostu populacji, jak też potencjalnym zagrożeniem dla jej zdrowia i kondycji. Dlatego seksualność nie związana z reprodukcją została poddana represji i kontroli. Częścią państwowej kontroli seksualności było uzyskiwanie danych na temat małżeństw, zachowań seksualnych, dzieci ślubnych i nieślubnych, antykoncepcji i aborcji. Nadzorowi temu towarzyszyła praca nad upowszechnianiem norm moralności seksualnej i dopuszczalnej aktywności w tej dziedzinie. Na przykład takie „perwersje” seksualne, jak homoseksualizm, masturbacja i seks pozamalżeński, były piętnowane i potępiane.