11981 sr 4

łysze falami żyta. Idziemy i mimochodem patrzymy na kłosy; dobry urodzaj, wielkie kłosy, dorodne ziarno. Aż tu nagle widzimy, że na niektórych kłosach zamiast ziaren sterczą jakieś fioletowe wyrostki w kształcie zęba lub rożka. Po przełamaniu okazuje się. że wnętrze rożka jest białe.

Bydło, po zjedzeniu zboża wraz z tymi rożkami, choruje na porażenie uszu, ogona i nóg, a ludzie dostają konwulsji, które mogą nawet spowodować śmierć. Domieszka rożków do mąki w ilości 1% wywołuje poważne schorzenia — „złe kurcze", jak brzmi dawna nazwa ludowa. W roku 1889 w guberni wiatckiej (obecnie okrąg kirowski) zatruło się nimi około trzech tysięcy ludzi, a zmarło z górą pięćset.

Te rożki — to grzyb zwany sporyszem.

Jest to grzyb pasożytujący na żywej roślinie i odżywiający się jej sokami. Jak się on przedostaje do kłosów?

W jesieni przy zbiorze zboża rożek sporyszu pada na ziemię i zimuje pod śniegiem; na wiosnę wyrasta na nim kilka czerwonawych kulek osadzonych na nóżkach. W czasie zakwitania zboża w kulkach dojrzewają zarodniki, wiatr unosi je do góry, gdzie przenikają do kwiatków żyta. W za-lążni zarodnik kiełkuje i wytwarza grzybnię, której nici wydzielają drobne komórki (konidia) zanurzone w słodkiej cieczy, zwanej „rosą miodową".

Rosa miodowa przyciąga owady, które się nią żywią, oblepiając sobie przy tym brzuszki i łapki. Lecąc dalej owady roznoszą konidia sporyszu i zarażają wciąż nowe kłosy. Z zarodników wyrastają grzybnie wytwarzające fioletowe rożki. Taki jest przebieg rozwoju tego grzyba-pasożyta.

Kiełkowanie sporyszu na wiosnę w przyrodzie trudno jest zaobserwować- Ale można postawić kilka rożków w garnuszku pod śniegiem na mrozie, potem włożyć je do mokrego piasku, przykryć szklanką i potrzymać w temperaturze 12 —15’; łatwo wówczas zauważyć, jak na rożkach sporyszu wyrastają na nóżkach liczne główki z zarodnikami.

KieUcujący rtłrt sporyszu

Ten przykry pasożyt wywołuje schorzenie zbóż, truje ludzi, ale jednocześnie okazuje się, że jest lekiem. Sporysz bowiem zwęża naczynia krwionośne, a tym samym zatrzymuje wewnętrzne krwo-tokL

W czasie drugiej wojny światowej sporysz był bardzo poszukiwany jako surowiec.

Sporysz zbiera się w czasie dojrzewania żyta. ale tylko wzdłuż dróg i miedz, aby nie stratować zasiewów. Zbiór masowy odbywa się w czasie młocki przy sortowaniu. Sporysz należy od razu oczyszczać od innych domieszek.

Rożki sporyszu suszy się w miejscu zacienionym, dobrze przewietrzanym, rozsypując je cienką warstwą na papierze lub płótnie. Suszenie jest ukończone, gdy rożki przy* zginaniu pękają z lekkim trzaskiem.

Storczyki północy ratujące od zatrucia

Na wybrzeżach Amazonki, w zwrotnikowych lasach Brazylii, rosną orchidee-storczyki.

W lesie zmrok i cisza, z rzadka tylko słychać lekki szelest spadających liści. Powietrze rozgrzane i wilgotne jak w gorącej łaźni. Rosochate pnie

180