36621 mit 2

jących w m. naiwną, przednaukową formę poznania świata. Implikuje też ono zupełnie odmienny pogląd na istotę wytworów myślenia mitologicznego. Zgodnie z nim: ,,Mitologia nie tylko nie sprowadza się do .zaspokojenia ciekawości człowieka pierwotnego, ale jej dążenia poznawcze, podporządkowane harmonizującemu i porządkującemu ukierunkowaniu, zorientowane są na takie jednolite widzenie świata, w którym niedopuszczalne są nawet najdrobniejsze elementy chaosu, nieuporządkowanie. Przekształcenie chaosu w kosmos stanowi podstawowy sens mitologii, przy czym kos- ! mos od początku zawiera wartościujący aspekt etyczny. Symbole.. mitologiczne funkcjonują w taki sposób, by jednostkowi -i społeczne zachowanie człowieka oraz. jego światopogląd (aksjologicznie zorientowany model świata) wzajemnie się wspierały w ramach jednolitego systemu” (E. Micletinski, 1981, s. 209--210). .. . ...

Ad 3. Uogólnione ujęcia m., wykraczające nic tylko poza m.-opowieść, ale w' ogóle poza m. pierwotny, mają na celu objęcie tym terminem ^: także pewnych zjawisk występujących w'e'współczesnej cywilizacji, a w konsekwencji (zwykle) uznanie m. za zjawisko uniwersalne, właściwe wszystkim zbiorowościom i każdemu typowi kultury. . Definicje tego rodzaju* formułowane głównie w psychologii, socjologii i filozofii, przyjmowane jednak rówmież w niektórych nurtach etnologii i antropologii kulturowej, znajdują oparcie z jednej strony we współczesnych koncepcjach mitoznawczo-etnologicznych, które odeszły od łączenia m. z prymitywizmem, naiwnością,¹ niskim -poziomem wiedzy i doświadczenia, w zamian podkreślając 'logiczną, psychologiczną i funkcjonalną swoistość mitotwórstwa, z drugiej zaś strony w teoriach psychoanalitycznych traktujących mojako jedną z form przejawiania się uniwersalnych cech psychiki ludzkiej. W^: gencraliżacji pojęcia m. znaczącą rolę odegrały zwłaszcza te ostatnie, tj. teoria S. Freuda, który uważał mb za- alegoryczne przedstawienie stłumionych- -przez kulturę i zepchniętych w podświadomość kompleksów seksualnych jednostkiyoraz C.O. Junga, dla którego m. stanowił'symboliczne odzwierciedlenie dziedziczonych biologicznie „struktur” nieświadomości zbiorowej (archetypów) i '.procesów zachodzących ¹ w psychice.-

Uogólnione koncepcje charakteryzuje całkowite oderwanie pojęcia m. od narracyjnej formy. M. jest przede,wszystkim wyobrażeniem czy poglądem (ewentualnie ich zespołem), dotyczącym jakichś faktów z przeszłości, teraźniejszości bądź przyszłości, wtórnie mogącym manifestować się w słowie, działaniu, przedstawieniach plastycznych, często za pośrednictwem symboli. Najczęściej spotykanym kryterium odróżniającym m, od innych wyobrażeń i poglądów (nieobecnym jednak, co oczywiste, W' ujęciach psychoanalitycznych) jest jego obiektywna falsz.ywość. Z wyobrażeniem takim związana jest natomiast silna, jednostkowa lub zbiorowa wiara w jego prawdziwość, dzięki czemu m. funkcjonuje jako czynnik określający postawy i zachowania danej jednostki czy zbiorowości oraz rzutujący na sposób postrzegania przez nie rzeczywistości. W tym sensie terminem tym objęte mogą zostać różnorakie formy zbiorowej i indywidualnej mistyfikacji, takie jak np. ideologie polityczne, stereotypy (rasowe, narodowościowe), moda, propaganda, reklama, gwiazdorstwo filmowe i wiele innych. Wśród cech, które łączą takie zjawiska z m. w znaczeniu węższym, oprócz wiary w prawdziwość, wymienia się również obrazowy (zmysłowy) i silnie angażujący emocje charakter wyobrażeń mitycznych, ich antyhistoryczność, zsakralizowanie, normatywność, operowanie symbolicznymi kliszami, rytualizowanie zachowań itp. W ujęciach skrajnych, do jakich należy strukturalistyczne podejście R. Bartliesa, dla którego istotą m. jest przekształcenie historii w naturę (tego, co historyczne w nic-relatywną oczywistość), m. może stać się praktycznie wszystko, gdyż „mitu nie określa przedmiot jego przekazu, lecz sposób, w jaki go wypowiada: istnieją formalne granice mitu, nie ma substancjalnych” (1970, s. 25).

Pojmowanie m. jako wyobrażenia subiektywnie tylko prawdziwego (w ramach danej zbiorowości, kultury), lecz obiektywnie fałszywego, pociąga niekiedy za sobą określone rozstrzygnięcia dotyczące relacji między myśleniem pierwotnym i umyslowością człowieka współczesnego. Według D. Bidneya .(1950) działalność mitotwórcza polegająca na uznawaniu za prawdę pewnych tworów wyobraźni przy jednoczesnym ścisłym odróżnianiu od innych, uznawanych zgodnie ze stanem fa-: ktycznym zi fikcję, wląściwa jest zarówno, społeczeństwem pierwotnym, jak i współczes-. nym. Uniemożliwia to utożsamienie myślenia mitycznego z całym myśleniem pierwotnym, i świadczy o jego uniwersalności. Zdaniem D. Bidncya każda epoka ma własne mity, podlegają też one ewolucji, gdyż zmieniający się w czasie kontekst psychokulturowy powoduje stałą zmianę przedmiotu mitotwórstwa (od sakralnych mitów pierwotnych po świeckie mity współczesności).

Pogląd o dwuwarstwowośd myśli ludzkiej, tj, współistnieniu myślenia mitologicznego (konkretnego, obrazowego) i myślenia naukowego (abstrakcyjnego) jest podzielany dość powszechnie. Występuję on w różnych ujęciach u L, Levy-BruhJa, E. Cassirera, M. Eliadego, C. Levi-Straussa i in. Nawiązują do niego także ci badacze, którzy wiążą genezę m. z typowo ludzką potrzebą posiadania całościowego i sensownego (aksjologicznie zorientowanego) obrazu świata. O m. jako środku przekształcania mc-chanistycznego Universum w świat uporządkowany, określony i kierowany na sposób ludzki mówiła m.in. R. Benedict (1937). W nurcie tym mieści się również filozoficzna koncepcja L. Kołakowskiego, najbliższa chyba ustaleniom współczesnego mitoznawstwa, której podstawą jest propozycja objęcia terminem m. wszelkich konstrukcji obecnych w intelektualnym i afektywnym życiu człowieka (w utajeniu lub explicite), pozwalających „warunkowe i zmienne składniki doświadczenia wiązać Ideologicznie przez odwołanie się do realności bezwarunkowych” (1972, s. 7). Ze względu na zasadniczą tożsamość funkcji w zakres ten wchodzą zarówno klasyczne, religijne mity początku, Odwołujące się do sacrum, jak też różnego rodzaju mity świeckie, odwołujące się do takich Dieempirycznych realności, jak byt, w'artość, prawda, człowieczeństwo itp. Innymi słowy, mitami są wszelkie, zmienne historycznie i kulturowo, próby zanegowania przypadkowości świata poprzez ujęcie go w pozaczasowej strukturze. Zdaniem L. Kołakowskiego potrzeba rodząca pytania i przeświadczenia mitologiczne przejawia się w trzech postaciach: potrzeby przeżywania świata jako sensownego i celowego, potrzeby. postrzegania go jako ciągłego oraz potrzeby wiary w trwałość wartości ludzkich. Ona sama jest zaś pochodną pewnych konsty-.

tutywnych cech swoiście ludzkiej świadomości i jej odniesień do świata natury, a mianowicie samouprzedmiotowienia się świadomości (jest podmiotem refleksji poznawczej, ale czyni też sama siebie jej przedmiotem) oraz związanego z tym fenomenu obojętności świata. Ponieważ sytuacja ta stanowi nieusuwalne źródło pytań metafizycznych, na które udzielona może zostać wyłącznie odpowiedź w porządku mitologicznym (tj. poprzez odwołanie się do takich czy innych realności bezwarunkowych), dlatego też „zarówno więziotwórcza rola mitu w życiu społecznym, jak jego integracyjne funkcje w organizowaniu świadomości jednostki wydają się niezastępowalne, a w szczególności niemożliwe do usunięcia na rzecz przeświadczeń regulowanych kryteriami wiedzy naukowej” (L. Kołakowski, 1972, s. 116). Ze względu na zaspokajanie przez m. potrzeb, niemożliwych do zaspokojenia w inny sposób, można mówić o autonomicznej wartości mitologicznej warstwy świadomości społecznej oraz wydzielić obok technologiczno-pozuawczej funkcji świadomości, jej funkcję mitologiczno-symboliczną.

Lit.: W. Bsscom: The forms of folklore: Prose narra-tives, „Journ. of Amer. Folki.”, 7S: 1965, 307. — D. Bidncy: The concepl of myth and the problem of psychocultural CYolution, „Amer. Anthrop.”, 52: 1950, !. — M. El jadę: L-c niylhc tle 1’ćt.crncl relour, Paris 1949. — Tenże: Aspccts du mythe, paris 1963, — G.S. Kirk; Myth: Its meaniog and fonctions in ancient and others cultures, Berkeley 1970. — L. Kołakowski: Obecność mitu, Paryż 1972. — C. Levi-Strauss: Struktura mitów, w: Tenże, Antropologia strukturalna, Warszawa 1970. — Tenże: Mytho-logioues, vol. 1-4, Paris 1964-1971. — B. Malinowski: Mit w psychologii ludów pierwotnych, .w: Tenże, Szkice z teorii kultury. Warszawa 1958. — E.M. Mcjicihhckhii: Mm]) u cna3Ka, w: E.H. rtymnoR (pett.), d>oj7i>K/iop n •rrnorpatjma, JlcuaHrpart 1970. - E. M lclctinski: Poetyka mitu. Warszawa 1981: —    BapoflOB Mapa.

OmtmojonepKst, C.A . ToKapeu (pen.), i. I, Mockua 1980, t.2, Moocna 1982.—Myth and mythmaking,„Daedalus”, Spring 1959. — Myth: A symposium, ,,Journ. of Amer, Folki.”, 68: 1955, 270. — E. Nowicka: Sporne problemy w badaniach pad mitem, „Kult. i Spo!.”, 28: 1984, 3. —

J. dc Vri.es: Forscbungsgcschichte der Mythologie, Freiburg 1961.

R. Tomicki