41193 skanuj0108

206 Słowotwóretwo

6. -a(=. *-a, formant ten łączy dwie funkcje: fleksyjną końcówki M 1. p. r. ż. oraz znaczeniową żeńskości w imionach utworzonych od imion męskich, np. Władysława Józefa Ludwika Stacha Stasia Staszka. Jest to prastara formacja, np. Bogusława (w. XII) Stanisława Unisława Więce-sława Wojsława Wirzchosława Bronisława (w. XIII). Rzadko trafia się też w zakresie rzeczowników pospolitych, np. stp. gościa (por. ses. raba 'niewolnica’, zmsja ‘wąż’ obok zmsjb 'smok’).

W dialektach dużą rolę odgrywają formanty żeńskości w związku z nazwiskami kobiet zamężnych. Najpospolitszym sposobem zamiany nazwiska męża na nazwisko żony jest dodanie formantu -ka, np. Mazgaj — Mazgajka, llajduk — Uajduczka, Lizończyk — Lizańczyczka, Peroiwzyk— Perończyczka, Stoldrz — Stoldrka. Tylko w góralskich gwarach Małopolski i Śląska występuje w tej funkcji przyrostek -ula, np. Jasinek — Jasinkuła, Chowaniec — Chowańcuła, Sikora — Sikoruta.

§ 25. Nazwy czynności lub stanu

Są to rzeczowniki oderwane, które się tworzy za pomocą następujących formantów:

1.    -anie formant złożony:

a)    z morfemu -az— *-a z funkcją tworzenia tematu czasu przeszłego podstawowego czasownika;

b)    z morfemu -ń z- *-n- z funkcją tworzenia imiesłowu biernego;

e) z morfemu -'ee= *-hje, który łączy słowotwórczą funkcję derywo-

wania (wywodzenia) rzeczownika odimieslowego oraz fleksyjną końcówki M 1. p. r. n.

-anie od doby prasłowiańskiej jest najbardziej produktywnym w tym zakresie formautem; por. scs. mstahbje prSdbsldanbje zsdanbje głagołamje, poi. pisanie czytanie rysowanie wybranie nazwanie. W ostatnich czasach częsty w języku budownictwa, np. przesklepianie zakotwiczanie wkomponowanie zbliżnianie. Dawnośó typu zaświadczają: łkanie prorokowanie świtanie, śniadanie (w. XIV).

Jak przykłady pokazują, już od najdawniejszych czasów zaciera się pierwotne poczucie łączności tej formacji z imiesłowem biernym, wskutek czego powstają takie formacje na podstawie tematu czasu przeszłego nawet czasowników nieprzechodnich, które nie mają imiesłowu biernego, np. łkanie wstanie zarobkowanie.

2.    -eni(e), formant złożony z morfemów -eń- z- *-en- tworzącego imiesłów bierny oraz morfemu *-e <- *-ije (por. p. Ib). Równie produktywny jak -ani(e) w odnośnej kategorii czasowników, np. scs. nidlntje prośemje gonjenhje thiiemje pogrebensje, poi. widzenie proszenie gonienie noszenie niesienie-, nowe, np. nasłonecznienie. Dawnośó typu zaświadczają: bieżenie chcienie drżenie wątpienie bolenie (w. XIV).

I tu rozszerza się użycie tego formantu na rzeczowniki pochodne od czasowników, które nie mają imiesłowu biernego, np. chodzenie, łażenie wykroczenie.

3. -ci(e), formant złożony z morfemu -ć- e- *-l- tworzącego imiesłów bierny oraz morfemu    *-bje (por. p. 1). Jak poprzednie dwa, formant

ten jest produktywny w nielicznej stosunkowo grupio czasowników; por. scs. piUje propętbje, poi. picie bicie bycie życie ukrycie wzięcie rozdęcie. Dawnośó formacji zaświadczają: picie przyszcie (w. XIV).

Wiele wyrazów utworzonych za pomocą formantów -ani(e), -eni(e), -ci(e) może byó nazwą ftie tylko czynności, .ple też jej wytworu (por. § 26).

i. -anin(a), formant złożony, wtórny: rozwija formant -ań- (por. p. 1.) mOifemem -in-ż- *-in-. Najczęściej rzeczownik nie tylko nazywa czynnośó, ale też uwydatnia niechętną postawę mówiącego o niej, np. dłubanina pisanina szarpanina krętanina. Dawnośó typu zaświadczają: siekanina żebranina oranina (w. XVI).

Formacja na -anina może też byó nazwą wytworu, np. siekanina w znaczeniu 'to, co jest siekane’.

5.    -a, formant łączący slowotwórozą funkcję wywodzenia odczasowni-kowego rzeczownika oraz fleksyjną końcówki li 1. p. r. ż. Formacja prastara; por. scs. paguba (a gybnąti), prókaza (a Óezngfi), jaida (a jasli), Iria (a hgati), volja (a veUti), poi. rada mowa gra groza osłona uwaga. Dawnośó typu zaświadczają: nauka piecza fała (w. XIV). W epoce historycznej ta funkcja słowotwórcza jest już martwa.

6.    -o *-» lnb -s wyznacza zarówno pochodnośó rzeczownika odczasow-nikowego, jak formę M 1. p. Tu należą twory w rodzaju chód odlot odjazd przypływ wyrób zalew rozpacz pogoń. Formacja prastara, por. scs. blgd-e (a blędg), chodź,, gromz, (a grzmili), razbojs (a rozbili), zvonz> 'dźwięk’ (a zms-n&i). Polskie przykłady z wieku XIV: bieg bój czyn dział ból. Na uwagę zasługuje wielka prodnktywnośó tego typu słowotwórczego w języku artystycznym ostatniej doby, np. przeszept nęk omot gniot kolys za-dzierżg odwrzask. O tym, że ta formacja staje się nazwą wytworu, por. §29,6.

7.    -ó(o) <=• *-»i(o); por. scs. ałćbba stradtba molbba sgdbba sluibba, poi. groźba siejba służba-, w gwarach północno-wschodnich: uczba, draszba 'młócenie’; nie używane w nowszej polszczyźnie: kradżba gańba wożba kolba 'turniej’. Dawnośó typu zaświadcza np. służba (w. XIV). O tym, że ta formacja staje się nazwą wytworu, por. § 29.

8.    -k{a)    *-»4(o)|*-łfc(o); por. poi. bitka, bulg. bitka, sch. bitka-,

poi. sprzeczka schadzka zbiórka młocka ucieczka pogadanka. Dawnośó