56153 symbol089

178

cznych i solarnych). Ponieważ przedmiotem rozważań był symbolizm wody nie zaś systemy kulturowe, w których przyjmował on zmienne formy, uznać należy iż wspomniane znaczenie "wód niebiańskich" ograniczone jest do pierwszego, z trzech wyżej wymienionych kontekstów plastycznych.

Główne osiągnięcia etapu fenomenologicznego wiązały się ze wstępnym uporządkowaniem problematyki depozytów wodnych na Niżu Polskim. Podkreślaliśmy już fakt, iż dotychczas uznawano je za swoisty "spadek", przejęty przez północną i wschodnią grupę KPL od mezolitycznych przodków. Dopełnieniem progresywnych przekonań badawczych były tezy o późniejszym wygasaniu tego zjawiska, podobnie jak i zespołu hierofanii akwatycznych, których byłoby ono wyrazem. Przypadki depozytów wodnych w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza traktowano zaś jako archaizmy pośród rozwijającej się i dominującej w wierzeniach idei ciałopalenia oraz kultu so-larnego. Uznawano je ponadto za świadectwo niżowego autochtoniz-mu kultur, w obrębie których zjawiska takie napotkano.

Wyniki analiz dostępnych materiałów źródłowych ukazały jednak odmienny obraz tego zagadnienia. Na przestrzeni 1500 lat eneolitu (3300-1800 p.n.e.) wystąpiło 61 kulturowo określonych znalezisk, w tym 22 ich zespoły (tab. 1-3). Natomiast w okresie 1100 lat epoki brązu (1800-700 p.n.e.) wymieniliśmy ogółem 95 znalezisk, w tym 56 zespołów (tab. 4-8) , zaś w okresie Ha C-D (700-400 p.n.e.) 28 stanowisk,w tym 16 zespołów zabytków (tab. 9). Rozmieszczenie wszystkich punktów na mapie Niżu Polskiego obejmuje zarówno jego część pomorską, jak i wielkopolsko-kujawską, podlegając wahaniom w poszczególnych odcinkach chronologicznych (mapy: 1-9).

Na podstawie danych empirycznych zweryfikować należy zatem wspomniany już, zawężony sposób oceny znalezisk akwatycznych.

W żadnym z okresów nie są one zjawiskiem wyjątkowym, co sugerowały dotąd opracowania kultur archeologicznych, uwzględniające także ów problem (np. Gedl 1975, 41; Cofta-Broniewska, Kośko 1982, 89; ibidem 119). Ich występowanie nie stanowi również dostatecznego wyróżnika dla określonego typu lokalnych tradycji. Podobnie jak w przypadku ornamentów, dopiero uwzględnienie wewnętrznego kontekstu sytuacyjnego ujawniło specyfikę ofiarnego aspektu sacrum wody.

Skład depozytów ulegał kilkukrotnym zmianom. W początkach eneolitu przeważały wśród nich naczynia ceramiczne, później zaś broń i narzędzia kamienne. Druga z tendencji zapoczątkowana w

KCS, rozwijała się poprzez epokę brązu, osiągając apogeum w V OEB. Jedynie w II OEB nastąpiło zrównoważenie składu depozytów, konstytuowanych przede wszystkim przez mieszane zespoły broni, narzędzi"i ozdób. Ostatnia zmiana zaszła w początkach epoki żelaza, gdy broń i narzędzia straciły swą wiodącą rolę, zaś ich miejsce zajęły zestawy ozdób, wyczerpujące nieomal zasób źródeł tego okresu. Wspólne dla EB i Ha C-D zjawiska, to deponowanie w wodach, poza nielicznymi wyjątkami, przedmiotów metalowych oraz rzadkość znalezisk ceramiki naczyniowej.

Spośród dalszych ustaleń, w dwóch przypadkach jasno zarysowały się różnice pomiędzy depozytami wziemnymi a wodnymi.

W III OEB pośród 45 % skarbów zakopywanych wystąpiły naramienniki z tarczami spiralnymi (Kostrzewski 1964, 125). Ozdoby te zarejestrowaliśmy jednak aż w 85 % znalezisk akwatycznych. Podobnie w V OEB, pośród 55 % skarbów wziemnych odnaleziono narzędzia (Szafrański 1955, 275), których częstotliwość występowania wzrasta do 86 % znalezisk wodnych tego czasu. Analogiczne wnioski dla innych okresów poprzedzone być muszą analizami frekwencji wyrobów z różnych środowisk, uwarunkowanymi opisem zalegania zabytków.

W całym zakresie przedmiotowym pracy zauważalna była odrębność składu depozytów północno-zachodniej i południowo-wschodniej części Niżu Polskiego. Na Pomorzu przeważały broń i narzędzia, zaś w Wielkopolsce wschodniej ceramika i ozdoby metalowe (mapy:    10-12). Stwierdziliśmy zatem bezzasadność przypisywania

"skarbów bagiennych" wyłącznie północnemu kręgowi kulturowemu, aczkolwiek wpływy tamtejszych tradycji silniej uwidoczniły się na Pomorzu aniżeli w Wielkopolsce (Stenberger 1977, 56, 210).

Interesujące zjawisko dostrzegliśmy również w obrębie mi-krośrodowiskowych warunków zalegania analizowanych przedmiotów. Znaleziska pochodzące z rzek zawierały głównie zróżnicowane surowcowo okazy broni i narzędzi. Ich przewaga, najwyższa w eneolicie, malała stopniowo do schyłku epoki brązu, by zaniknąć na korzyść ozdób metalowych w okresie Ha C-D (tab. 10). Uzupełnieniem powyższych uwag są wyniki badań rozmieszczenia neolitycznych toporów i motyk rogowych z terenu woj. rzeszowskiego, spoza zakresu terytorialnego naszej pracy. Narzędzia te najczęściej odnajdywano w rzekach i strumieniach, brak ich zaś w osadach i na cmentarzyskach pomiędzy Sanem i Wisłoką (Janowski 1964, 70). Niezależnie od przyczyn zaobserwowanych faktów, istotne, wydaje