Gałdowa13

Na to samo zwracąją uwagę Cofer i Appley w swej pracy o motywacji, podkreśląjąc każdorazową konieczność przy podejmowaniu określonego problemu - wyjaśniania co się ma na myśli używąjąc tego czy innego terminu (Cofer, Appley, 1972). Kozielecki podkreśla przeładowanie współczesnej psychologii konstruktami i pisze o skłonności psychologów niektórych orientacji do ich mnożenia. Jako przykład konstruktu nie posiadającego jasnej definicji i nie pełniącego wyraźnej roli w ramach teorii podąje pojęcie ja" (I, sclf) wprowadzone m.in. przez Fromma (Kozielecki, 1976).

Gdy hipotetyczne znaczenie terminu, określonego konstruktu hipotetycznego nie może być za pomocą definicji operacyjnej odniesione bezpośrednio do warstwy opisowej, do faktów, mówi się o tzw. znaczeniu dodatkowym terminu. Oznacza to, że znaczenie (sens) użytego konstruktu hipotetycznego czerpie się z innych dziedzin. Według Madsena, stosowane w psychologii konstrukty hipotetyczne czerpią swe znaczenia dodatkowe albo z fizjologii (fizjologiczne znaczenie dodatkowe), albo z zupełnie innych nauk, niż nauki o człowieku, takich jak np. cybernetyka (neutralne znaczenie dodatkowe), czy wreszcie z introspekcji dokonywanej przez samego psychologa lub też z fenomenologicznej analizy świadomości (mentalisty-czne znaczenie dodatkowe). Użycie terminów wyjaśniąjących (konstru-któw hipotetycznych) z określonym znaczeniem dodatkowym: fizjologicznym, mentalistycznym czy neutralnym wiąże się ściśle z twierdzeniami zawartymi w metawarstwie teorii. Tuk np. zastosowanie terminów wyjaśniąjących z dodatkowym znaczeniem fizjologicznym wskazuje na monisty-czną (materialistyczną) postawę twórcy teorii, który poprzez stosowanie takich właśnie terminów dokonuje zabiegów redukcyjnych, mąjących na celu sprowadzenie faktów psychologicznych do faktów fizjologicznych (redukcjonizm). Nieprzypadkowo wspomniana została w poprzednim zdaniu postawa twórcy teorii: Madsen wyraża przekonanie, że wybór określonych twierdzeń stanowiących o warstwie metateoretycznej zależy .przede wszystkim od osobowości psychologa" (op. cit., s. 56 przypis 9). Oznacza to, iż czynnikiem decydującym przy wyborze takich, a nie innych twierdzeń do metawarstwy jest system przekonań badacza dotyczących natury poznawanego zjawiska i natury bytu w ogóle.

Metawarstwa zawiera więc zbiór twierdzeń dwojakiego rodząju, pierwsze z nich to twierdzenia filozoficzne szczególnie ważne w teoriach psychologicznych, drugie, to twierdzenia metodologiczne.

■ 3.2. Przyczyny różnorodności teorii osobowości

Zwracąjąc uwagę na różnorodność teorii osobowości, pamiętać musimy o statusie teorii - jako pewnego narzędzia intelektualnego - w nauce. Tbo-rie tworzone są po to, aby na danym etapie rozwoju nauki można było dokonać, nąjogólniej rzecz ąjmąjąc, uporządkowania nagromadzonych przez tę naukę faktów. Tak więc, ze swej istoty, teorie zasadniczo nie są i nie mogą być czymś stałym i niezmiennym; rozwój metodologii specyficzną) dla danej nauki, zmiany perspektyw poznawczych, rewizje w sferze założeń podstawowych wyznacząją postęp w nauce, otwierają nowe obszary faktów i zjawisk Wszystkie te zmiany, a w pierwszym rzędzie nowe fakty muszą odnąjdować swoje miejsce w teorii: jeśli teoria nie jest zdolna zasymilować owych .nowości”, musi ustąpić miejsca innej, w pełni odpowiadającej nowemu etapowi w rozwoju nauki. Tak więc określone teorie są użyteczne tylko do pewnego momentu: porzuca się je, gdy przestąją rymować cały zbiór dostępnych faktów. Gdyby tak nie było, stawałyby się dogmatami, hamującymi rozwój nauki. Bardzo często cytowane jest w literaturze stwierdzenie-jakże trafne-te większość teorii rozpoczyna swój żywot jako hereąja, a kończy jako przesąd.

Wyłożony tu punkt widzenia na rolę teorii jest charakterystyczny dla nauk przyrodniczych, aczkolwiek współcześnie uwzględnia się jeszcze inną możliwość: nie tylko eliminowanie wcześniejszych teorii na rzecz nowych, lecz także możliwość utrzymywania tych pierwszych po określeniu ich ograniczoności. Zabieg taki jest rzecz jasna możliwy w odniesieniu do pewnych tylko teorii. Heisenberg, pisząc o teoriach we współczesnym przyrodoznawstwie, sporo uwagi poświęca tak zwanym teoriom zamkniętym, to znaczy takim, o których na nowym etapie rozwoju nauki nie można powiedzieć, że są fałszywe, lecz których zakres stosowalności uważa się właśnie za ograniczony. Dobry przykład stanowi tu teoria mechaniki Newtona, o której nie można powiedzieć, że jest fałszywa, lecz że

...jest ona w ścisłym rozumieniu - słusznym opisem przyrody wszędzie tam, gdzie pojęcia jej mogą być stosowane* (Heisenberg, 1979, s. 102).

Tym, co ogranicza teorie, są nowe jyawiska, których nie sposób uporządkować i objaśnić za pomocą dawnych pojęć - w ramach dotychczas istniejącej teorii. Jednakże, jak pisze Heisenberg,

....po przekroczeniu granic .teorii zamkniętej’, kiedy nowe obszary doświadczeń porządkują się już za pomocą nowych pojęć, układ pojęciowy teorii zamkniętej stanowi nadal nieodzowną część języka, jakim mówimy o naturze. Tfeoria zamknięta należy do warunków wstępnych dalszych badań; rezultat eksperymentu potrafimy wyrazić tylko pojęciami wcześniejszych teorii zamkniętych’ (Heisenberg, 1979, s. 104).

Nie każda teoria może stać się teorią zamkniętą, .pojęcia teorii muszą być (...) bezpośrednio wkorzenione w doświadczenie, muszą coś oznaczać -w świecie jyawisk” (op. dt., s. 103). Prawdziwość teorii zamkniętej widzi Heisenberg w trzech momentach:

.a) teoria zamknięta obowiązuje po wsze czasy; gdzie tylko będzie można opisywać doświadczenia pojęciami tęj teorii, choćby w nąjdalszej przyszłości, tam zawsze prawa tąj teorii okażą się słuszne;

b) teoria zamknięta nie zawiera żadnych całkiem pewnych orzeczeń o świecie doświadczeń. Niepewne bowiem jest, w sensie ścisłym, i zależy po prostu od rezultatu, w jak szerokim zasięgu można ujmować zjawiska pojęciami tęj teorii;