18

Piotr Kurnatowski

Nikotynizm

Jak wynika z poprzednich rozdziałów, do poważnych zagrożeń społecznych należą uzależnienia od różnych substancji chemicznych, np. amfetaminy, opioidów czy alkoholu. Równie istotny — w sensie społecznym prowadzi on także do zmian osobniczych — jest zwyczaj palenia różnych części roślin, w tym tytoniu, który wpływa na stan psychiczny człowieka.

Pierwsze doniesienia dotyczące palenia tytoniu pochodzą z końca XV w., tj. od czasu odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Nazwa nikotyna pochodzi od nazwiska Jana Nicota (poseł francuski w Portugalii), który podarował królowej Katarzynie de Medici roślinę „wypędzającą choroby głowy i mózgu" (1560 r.). Cygara i fajki, a następnie tabaka i prymki były początkowo najpopularniejszą formą używania liści tytoniu. Później, w okresie wojny krymskiej, pojawił się zwyczaj palenia papierosów.

Palenie tytoniu może prowadzić do nikotynizmu, tak bowiem określa się nałóg palenia lub żucia tytoniu bądź zażywania tabaki. Towarzyszą mu bardzo silne objawy uzależnienia psychicznego i farmakologicznego, porównywalne z narkomanią, a w mniejszym stopniu — symptomy fizyczne. Głównym składnikiem tytoniu, wywołującym uzależnienie, jest nikotyna. Przymus psy­chiczny polega na coraz częstszym paleniu papierosów, w celu wywołania przyjemnego uczucia lub usunięcia złego samopoczucia, natomiast uzależnienie fizyczne ujawnia się po przerwaniu lub ograniczeniu palenia i charakteryzuje się występowaniem złożonych zaburzeń czynności wielu narządów człowieka.

Nikotyna — naturalny alkaloid roślinny występujący w liściach tytoniu (kilka procent masy) — ma następujący wzór:

313

Nikotyna jest substancją bardzo szybko wchłanianą z błony śluzowej jamy ustnej i pęcherzyków płucnych do krwioobiegu. Wydalana jest z orga­nizmu głównie z moczem w postaci nie zmienionej i metabolitów (koty-nina), a także — ze śliną i sokiem żołądkowym. W przypadku ostrego za­trucia nikotyną występują nudności, wymioty, ślinotok, bóle głowy i brzu­cha, biegunka, zimne poty, uczucie osłabienia kończyn dolnych, wzrost - a następnie spadek — ciśnienia tętniczego krwi, zaś przy większych dawkach pojawiają się drgawki i następuje zgon spowodowany niewydol­nością krążeniowo-oddechową. U osób niepalących zgon może spowodować nawet dawka 40 - 60 mg nikotyny. Nikotyna nawet w małych dawkach bardzo silnie oddziałuje na ośrodkowy i autonomiczny układ nerwowy. Czas po­między zaciągnięciem się papierosem a stymulacją ośrodków mózgowych wynosi zaledwie 10 sekund. Głębokość uzależnienia w małym stopniu zależy od liczby wypalanych papierosów, a głównie od objętości wdychanego do płuc dymu.

W palącym się papierosie, w wyniku pirolizy i destylacji tytoniu oraz palenia się bibułki papierowej w wysokiej temperaturze, stwierdza się obecność ok. 4 tys. pierwiastków i związków chemicznych. Wśród nich aż 40 substancji ma działanie toksyczne, mutagenne, teratogenne i karcinogenne. Są to m.in.: nikotyna, ciała smołowate, tlenek węgla (czad), wielopierścieniowe węglowo­dory aromatyczne (benzopiren), nitrozaminy, pierwiastki promieniotwórcze, np. Pb²¹⁰, Ra²²⁶, C¹⁴₍ Po⁶⁰, K⁴⁰, metale ciężkie (arsen, kadm - toksyczny dla mózgu, serca, nerek), estry kwasów tłuszczowych j wolne kwasy tłuszczowe,

tlenki azotu, amoniak, cyjanowodór, aldehydy mrówkowy i octowy, a także — fenole, ketony, lotne kwasy, chlorek winylu, aceton, polon, arsen, formalde­hyd, siarkowodór, toluidyna, toluen, metanol, naftyloamina, piren, uretan, akrydyna.

Motywacje palenia papierosów, zwłaszcza przez młodzież, są różnorodne i określa się je jako: ciekawość, wpływ środowiska, „udawanie dorosłych", bunt „młodości", łagodzenie napięcia nerwowego (relaksacja), usuwanie zmęczenia, senności i głodu, frustracja, dyskomfort psychiczny, stymulacja zmysłowa (wartości smakowe, zapachowe), niskie poczucie własnej wartości. Trzeba podkreślić, że statystycznie palacze są częściej ekstrawertykami niż intrawer-tykami. Paleniu tytoniu, co w konsekwencji prowadzi do nikotynizmu, przez mężczyzn sprzyjają wysokie wymagania w pracy, trudności w podejmowaniu decyzji, objawy depresyjne, nadużywanie alkoholu i substancji odurzających, zaś przez kobiety — młody wiek, brak wykształcenia, niski status społeczny, zła sytuacja finansowa, konflikty małżeńskie, brak ruchu fizycznego, objawy depresyjne. Dowiedziono, że większą w porównaniu z osobami zdrowymi liczbę papierosów wypalają ludzie cierpiący na schizofrenię, depresję endo­genną lub nerwice, co wiąże się z występowaniem u nich wysokiego poziomu lęku.

314

Podobieństwo struktury acetylocholiny i nikotyny (ładunki dodatnie i ujemne są w takiej samej odległości) sprawia, że receptory cholinergiczm

— w ośrodkowym układzie nerwowym, płytce nerwowo-mięśniowej i nadner
czach — reagują na nikotynę. W związku z tym początkowy efekt stymulujący
(reakcja acetylocholinopodobna) — wskutek trwalszego związku recepton
z nikotyną niż acetylocholiną — przekształca się w efekt depresyjny.

Palenie tytoniu wpływa na:

1. ośrodkowy układ nerwowy -- powoduje uczucie odprężenia, zmniejsz;
   zdenerwowanie i napięcie, poprawia koncentrację i pamięć świeżą; jednocześ
   nie często w badaniu elektroencefalograficznym (EEG) obserwuje się desyn
   chronizację zapisu;

2. układ hormonalny — zwiększa poziom hormonu antydiuretycznego, soma-
   totropiny, prolaktyny, hormonu adrenokortykotropowego, kortyzolu, katecho-
   lamin, serotoniny, dopaminy, a jednocześnie powoduje unieczynnienie prostacyk-
   liny — hormonu wytwarzanego przez śródbłonki naczyń krwionośnych, o sil
   nym działaniu przeciwmiażdżycowym oraz rozszerzającym naczynia wieńcowe

3. układ krążenia -- przyspiesza tętno aż do wywołania tachykardii lub
   zaburzeń rytmu serca (arytmie komorowe, nadkomorowe, częstoskurcz komo
   rowy, migotanie komór), upośledzenie kurczliwości mięśnia serca, wzrost ciś
   nienia tętniczego krwi, który może prowadzić do udaru mózgu, skurczu naczyi
   wieńcowych i obwodowych, a także powstawania zaburzeń ukrwienia — zapa
   lenia zakrzepowo-zarostowego naczyń krwionośnych oraz zwiększonego zapo
   trzebowania mięśnia sercowego na tlen i rozwój choroby niedokrwiennej;

4. metabolizm — m.in. podwyższa we krwi poziom cukru (cukrzyc;

— działanie antygonistyczne w stosunku do insuliny), mleczanów, cholesteroli
całkowitego oraz jego frakcji LDL, co prowadzi do zaburzeń w gospodarce
lipidów i rozwoju miażdżycy, wyraźnie zwiększa zapotrzebowanie tlenowi
tkanek oraz stężenie tlenkowęglowej hemoglobiny (1 papieros — dwukrotnie

2 papierosy — trzykrotnie, 3 — ośmiokrotnie), wywołuje zaburzenie metaboliz
mu wewnątrzkomórkowego, powoduje niedobory magnezu i pierwiastków
śladowych niezbędnych w procesach metabolicznych w ustroju;

5. hemostazę — wzrasta poziom fibrynogenu, płytkowego czynnika VI
   i VIII, agregacji i adhezji płytek oraz zwiększa się krzepliwość krwi;

6. układ immunologiczny — wywołuje upośledzenie syntezy przeciwciał
   obniżenie poziomu witaminy C w organizmie;

7. układ oddechowy — występuje długotrwałe zaburzenie ruchu rzęsel
   nabłonka rzęskowego dróg oddechowych (np. 1 papieros unieczynnia ten ruch
   na 1 godzinę), zwiększa się częstość wielu chorób dróg oddechowych (zakaże
   nia, przewlekłe zapalenie oskrzeli, rozedma płuc, gruźlica, zapalenie płuc
   rozstrzenia oskrzeli, napady astmy); charakterystyczny kaszel palaczy, pojawia
   jacy się rano, może trwać do kilku godzin i jest związany z zahamowaniem
   ruchu rzęsek nabłonka dróg oddechowych;

315

8. przewód pokarmowy — następuje pobudzanie wydzielania histaminy
   (nawet do 200 razy) i soku żołądkowego ze zwiększonym wydzielaniem kwasu
   solnego przez komórki okładzinowe żołądka (zmniejszenie pH), zmniejszenie
   wydzielania śluzu przez komórki dodatkowe błony śluzowej żołądka; wpływa
   na motorykę przewodu pokarmowego (nikotyna w małych dawkach pobudza,
   w dużych — hamuje), uszkadza wątrobę, wywołuje przewlekłe zapalenie
   trzuski, nieżyt błony śluzowej przewodu pokarmowego, chorobę wrzodową,
   zaburzenia trawienia;

9. narządy zmysłów (węch, smak, wzrok, słuch) — powoduje m.in. obni­
   żenie ostrości wzroku, zwężenie pola widzenia zaburzenia rozpoznawania
   barw, neuropatię nerwu wzrokowego;

10) zmniejszenie potencji seksualnej i płodności — u mężczyzn zmniejszenie
liczby plemników w spermie, obniżenie poziomu testosteronu we krwi, u kobiet

— zaburzenia owulacji, przyspieszenie wystąpienia objawów menopauzy;

11) działanie leków (beta adrenolitycznych, neuroleptycznych, anksjolitycz-
nych, niesteroidowych przeciwzapalnych, opioidów, metyloksantyn) — obniża
ich stężenie w surowicy krwi.

Odrębnie należy rozpatrzyć problem wpływu palenia tytoniu na przebieg ciąży oraz rozwój płodu. Stwierdzono u palących ciężarnych częstsze wy­stępowanie ciąży pozamacicznej, poronienia samoistne, krwawienia we wczes­nej ciąży, porody przedwczesne i martwe, wcześniejsze pęknięcie pęcherza płodowego, niską masę urodzeniową noworodków, a także udowodniono embri o toksyczny i teratogenny wpływ palenia tytoniu, zwiększoną umieralność okołoporodową, przedwczesne oddzielenie łożyska — 1,5 raza częściej niż u niepalących. Ponadto u kobiet palących zachodzą zmiany w łożysku, polegające na trwałym uszkodzeniu jego naczyń z hipotrofią lub atrofią naczyń kosmówki, wzroście ilości włókien kolagenowych, a także na większym ryzyku krwotoków i zawałów. Wykazano, że bierne palaczki rodzą dzieci o wadze urodzeniowej niższej o 60 g w porównaniu z kobietami niepalącymi, zaś palące do 10 papierosów dziennie — o 127 g, do 20 papierosów — o 214 g, a powyżej 20 — o 271 g. Warto podkreślić, że wypalenie przez kobietę w ciąży 1 papie­rosa na okres 90 minut przyspiesza akcję serca płodu i zwalnia jego sponta­niczne ruchy oddechowe. Zwraca się również uwagę na to, że toksyczne skład­niki dymu tytoniowego przenikają także do mleka matek karmiących i powo­dują u dziecka brak apetytu, występowanie nudności, biegunki, nadpobudliwo­ści i bezsenności oraz wpływają na jego gorszy rozwój psychofizyczny.

Udowodniono, że palenie tytoniu zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe, np. na raka: płuc — 17-krotnie, pęcherza moczowego

— 4-krotme, jamy ustnej — 4-6-krotnie, gardła i przełyku — 6-11-krotnie;
większa jest też zachorowalność na raka żołądka, wątroby, okrężnicy, trzustki
i nerek. Trzeba dodać, że na nowotwory dróg oddechowych bardziej narażone

316

są osoby, które: a) rozpoczęły palenie w młodym wieku, b) zaciągają się dymem, c) nie wyjmują papierosa z ust podczas palenia.

U palących stwierdza się także zwiększone, w stosunku do niepalących, ryzyko rozwoju miażdżycy (wśród palących poniżej 20 papierosów dziennie - 2-krotnie, wśród palących powyżej 40 — 3-krotnie) oraz zawału mięśnia sercowego (u mężczyzn palących do 40 papierosów dziennie — 3,5-krotnie, powyżej 40 — 6,5-krotnie). W przypadku palących kobiet ryzyko zawału jest 3-krotnie wyższe niż w przypadku kobiet niepalących, a wśród stosujących doustną antykoncepcję — 4-krotnie wyższe. Natomiast kobiety palące i jedno­cześnie przyjmujące doustne środki antykoncepcyjne są narażone na moż­liwość zawału — aż 39-krotnie(!). Trzeba dodać, że palący dziennie 30 i więcej papierosów mają 60-krotnie większe „szansę" na zachorowanie na raka krtani, a osoby pijące alkohol przez co najmniej 15 lat i jednocześnie palące — aż 300-krotnie(!).

Wykazano, że 33-50% zawartości dymu tytoniowego wydalanego do aerosfery wdycha palacz tzw. bierny = przymusowy. Niektóre substancje w dymie strumienia bocznego są niejednokrotnie w stężeniach znacznie wyższych niż w strumieniu głównym (nitrozaminy — do 100 razy, amoniak

• 40-170 razy, formaldehyd — powyżej 50 razy, benzopiren, toluen, tlenek
  węgla — 5 razy, kadm, tlenek azotu, benzofenantren — 4 razy, fenol, piren

• 3 razy, subtancje smoliste, nikotyna — 2 razy). Jedynie cyjanowodór
  występuje w stężeniu 4-10 razy niższym. Osoba przebywająca w pomiesz­
  czeniu zadymionym wdycha w ciągu godziny przeciętnie ekwiwalent równy
  wypaleniu 1 papierosa. Niestety bierne wdychanie dymu tytoniowego ma
  również działanie mutagenne, teratogenne oraz karcinogenne i sprzyja choro­
  bom układu krążenia i oddechowego, a w przypadku dzieci — dodatkowo
  gorszemu rozwojowi psychofizycznemu.

Chiny są największym producentem papierosów. Ich udział w produkcji światowej wynosi aż 36,3% (2 088 000 t tytoniu), zaś Stanów Zjednoczonych

• 11,2% (641 181), Indii - 8,3% (475 200), Brazylii - 6,4% (365 000), Polski

• 0,7% (38 768), Hiszpanii i Azerbejdżanu - 0,6% (33 760). W 1993 r. Polska
  produkowała ok. 87 700 min sztuk papierosów. Połowa produkcji opierała się
  na polskim tytoniu (w 1994 r. było ok. 16 100 ha upraw tytoniu — 0,1 % całych
  gleb uprawnych; dla porównania, w 1985 r. — 52 500 ha). Import tytoniu do
  Polski wynosił w 1994 r. 2000 min o wartości ok. 112 min $. W tym samym
  roku 83% papierosów miało filtry.

W rozważaniach nad problemem szkodliwości poszczególnych gatunków papierosów uwzględnia się zawartość nikotyny i ciał smołowatych. Dane dotyczące zawartości nikotyny i ciał smołowatych w wybranych gatunkach papierosów dostępnych w Polsce zebrano w tabeli 18.1.

317

Tabela 18.1. Zawartość nikotyny i ciał smołowatych w wybranych gatunkach papierosów

Nazwa papierosów	Nikotyna	Ciała smołowate	Nazwa papierosów	Nikotyna	Ciała smołowate
		(mg/papieros)			(mg/papieros)
Ekstra Mocne	1,8	20	Mars	1,2	H
Bolero	1,7	18	Malboro	1,1	16
Popularne Krakowskie	1,6	18	HB	0,9	13
						Mewa light Sobieski light	0,9	10
			Ares Mocne Jan III Sobieski	1,3	16
									Mars superlight Yves St. Laurent	0,5	6
			Prince	1,3	15
						Iris	0,2	2

W Polsce maksymalna dozwolona zawartość ciał smołowatych i niko­tyny została określona w 1992 r. odpowiednio na poziomie 20 i 1,8 mg na papieros. Przewiduje się, że w 1998 r. zostanie obniżona do 15 mg, a w 2003 r.

— do 12 mg ciał smołowatych na papieros.

Według WHO, na świecie jest 1100 min palaczy, tj. ok. 1/3 populacji, w wieku 15 lat i powyżej. W krajach rozwiniętych pali ok. 300 min ludzi (2:1, mężczyźni: kobiety), zaś w krajach rozwijających się — 800 min (7:1, mężczy­źni : kobiety). W samych tylko Chinach pali 300 min osób (9:1). Ogółem ocenia się, że 47% mężczyzn i 12% kobiet pali, przy czym w wielu krajach palić zaczynają dzieci poniżej 15 roku życia. Liczba wypalanych codziennie papiero­sów w krajach rozwijających się wynosi przeciętnie 14 na osobę, a w krajach rozwiniętych — 22. Natomiast w latach 1970 — 1972 na świecie przeciętnie w ciągu roku palacz wypalał 1410 sztuk papierosów, w latach 1980-1982 — 1650, a w latach 1990-1992 - 1660. W Polsce wskaźnik ten ukształtował się następująco: w latach 1970-1972 na poziomie 3010 sztuk wypalanych papiero­sów (11 miejsce na świecie), w latach 1980-1992 — 3400 (6 miejsce), a ostatnio

— 3620 sztuk (1!!! miejsce na świecie), tj. 100 mld rocznie. Dla porównania,
w latach 1990-1992 w Grecji liczba ta wynosiła 3590, na Węgrzech — 3260,
w Japonii — 3240, Korei — 3010, w Etiopii — 90, Afganistanie i na Wyspach
Salomona — 140. w Myanmarze i Sudanie — po 150.

Najwięcej kobiet pali w Danii (37%), Norwegii (35,5%), Czechach (31%), najmniej w Sri Lance (0,8%), a w Polsce — 29%, przy średnim okresie regularnego palenia, wynoszącym 14 lat. Natomiast w populacji mężczyzn najwięcej palaczy jest w Korei (68,2%), na Litwie i w Federacji Rosyjskiej (67%), najmniej na Bahamach (19,3%), w Szwecji (22%) i w Nowej Zelandii oraz Bahrain (24%), a w Polsce — 51%, przy średnim okresie regularnego palenia — 18 lat. W Polsce pali około 12 min osób w wieku powyżej 16 lat,

318

zaś co najmniej 6 mln — to tzw. palacze bierni. Wśród lekarzy w Polsce pali 30% mężczyzn i 19% kobiet. W Łodzi pali 48,6% mężczyzn (najwięcej w wieku 35-54 lat) i 33,8% kobiet (najwięcej między 35-44 rokiem życia). Badania wśród młodzieży klas trzecich we wszystkich typach szkół średnich w Łodzi, którymi objęto ponad 700 uczniów, wykazały, że 62% z nich podejmowało próbę palenia papierosów; przeciętnie pierwszy papieros wypalany był ok. 13 roku życia; najmłodsza palaczka miała 7, a palacz — 5 lat. Codziennie, średnio 10 papierosów, pali 25% zbadanych (chłopcy — 33%, dziewczęta — 18%). Z badań przeprowadzonych we wrześniu 1995 r. na terenie woj. miejskiego łódzkiego wśród 3 tys. uczniów klas VII i VIII szkoły podstawowej wynika, że papierosy pali 36% (w Konstantynowie — 51%), w tym codziennie — 10%, rzadziej niż codziennie — 26%.

Obliczono, że wypalenie 20 sztuk papierosów dziennie skraca długość życia palacza o ok. 5 lat, 40 — o 8 lat, zaś każdy papieros o 5,5 minut (!). Szacuje się, że rocznie z powodu palenia tytoniu umiera ponad 3 min osób, a w roku 2020 liczba ta będzie 5 razy wyższa. Od 1995 r. z powodu chorób związa­nych z paleniem tytoniu rocznie umiera przeciętnie 1 915 000 osób w krajach rozwiniętych i 1 210 000 w krajach rozwijających się (razem 3 125 000). W roku 1955 10% wszystkich zgonów u mężczyzn i poniżej 1% u kobiet było spowodowanych paleniem; w 1965 r. — odpowiednio 17 i 2%; w 1975 — 21 i 3%; w 1985 r. -- 24 i 6%; w 1995 r. - 25 i 9%. Około 100 min ludzi w Europie skraca sobie w ten sposób życie o co najmniej 20 lat. Palacze między 35 a 69 rokiem życia 3-krotnie częściej narażeni są na nagłą śmierć niż osoby niepalące. Palenie sprawia, że o 25-40% wzrasta ryzyko zgonu z powodu chorób układu krążenia, o 30 — 40% z powodu nowotworów złośliwych oraz jest przyczyną 70% zgonów na nienowotworowe choroby układu oddechowego.

Kliniczne objawy zespołu odstawienia nikotyny utrzymują się przez kilka tygodni, a nawet miesięcy i mają charakter zaburzeń psychoorganicznych. Nagle odstawienie nikotyny wywołuje (w ciągu 24 godzin) przynajmniej 4 z niżej wymienionych objawów: nieprzepartą chęć zapalenia papierosa („głód palenia"), irytację, stany lękowe, ogólne pogorszenie nastroju, trudności w koncentracji, niepokój, bezsenność, zmęczenie, obniżenie tętna, wzmożony apetyt, bóle głowy. Głód nikotynowy jest najsłabszy po przebudzeniu, a najsil­niejszy wieczorem.

Czas powrotu czynności organizmu po zaprzestaniu palenia jest różny dla poszczególnych funkcji. I tak po 20 minutach powracają do normy: ciśnienie tętnicze krwi, tętno, temperatura ciała rąk i stóp; po 1 dobie zmniejsza się ryzyko zawału mięśnia sercowego, a po 2 dobach — powracają do normy: zmysł smaku i węchu, występuje początek regeneracji zakończeń nerwowych. W ciągu 2 tygodni do 3 miesięcy po zaprzestaniu palenia następuje poprawa czynności układu krążenia i płuc (o 30%), wydolności fizycznej, zaś w okresie

319

do 9 miesięcy zmniejsza się kaszel, duszność i zmęczenie, a nabłonek migaw­kowy górnych dróg oddechowych zaczyna ulegać regeneracji. Po roku abstynencji zmniejsza się ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwienną serca (o 50%), zaś po 5 latach — ryzyko zachorowania na raka płuc, jamy ustnej, krtani i przełyku oraz wystąpienia udaru mózgu (o 50%). Dopiero po 10 latach maleje prawdopodobieństwo zachorowania na raka pluć, jamy ustnej, krtani, przełyku, pęcherza moczowego i nerek, a po 15 latach ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwienną serca jest takie samo jak u osoby niepalącej.

Warto dodać, że w Polsce inicjatorem badań nad szkodliwością dymu tytoniowego był prof. Franciszek Venulet — kierownik Katedry Patologii Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu, a później Akademii Medycznej w Łodzi. To dzięki usilnym staraniom Profesora na początku lat pięćdziesiątych wprowadzono w Łodzi, a następnie w całym kraju zakaz palenia tytoniu w środkach komunikacji miejskiej.

Piśmiennictwo uzupełniające

1. Gerstenkorn A., Suwała M. (1996) Terapia antynikotynowa w praktyce lekarskiej. PTMOIŚ,
   Lublin.

2. Jakubik A., Brodniak W„ Pałyska M, Raduj J., Welbel S. (1995) Psychospołeczne uwarun­
   kowania nikotynizmu, Alkoholizm i Narkomania 4, 65-90.

3. Lewandowicz J. (1995) Zwalczanie palenia tytoniu, CINDI Poland.

4. Zagrożenia młodzieży województwa łódzkiego nieprzystosowaniem społecznym i uzałeżnieniatni,
   (1995) PASAD, Agencja Badawczo-Informacyjna, Warszawa.

5. Zatoński W., Przewozniak K. — red. (1992) Zdrowotne następstwa palenia tytoniu, Ariel,
   Warszawa.

320

---