Promocja zdrowia - wprowadzenie
Promocja zdrowia to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i polepszenia.
Karta Ottawska - dokument opracowany na I Międzynarodowej Konferencji Zdrowia w Ottawie w 1986 r.
Promocja zdrowia to proces, który umożliwia ludziom zwiększenie kontroli nad ich zdrowiem oraz jego polepszenie i wzbogacenie.
Dokument opracowany przez ekspertów WHO do spraw promocji zdrowia Health Promotion 1996.
Główne zadania:
z perspektywy psychologii:
podnoszenie świadomości jednostkowej i świadomości społecznej zdrowia - edukacja zdrowotna
umożliwienie człowiekowi kontroli nad procesami zdrowia i udziału w realizacji celów zdrowotnych - profilaktyka, prewencja
rozwój i wzmacnianie zasobów zdrowotnych tkwiących w jednostce i w środowisku (np. wsparcie społeczne)
z perspektywy WHO
budowanie prozdrowotnej polityki (dodanie życia do lat, dodanie zdrowia do życia, dodanie lat do życia)
tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu
wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia
rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu
reorientacja służby zdrowia (zmiana z modelu biomedycznego na biopsychospołeczny, holistyczny lub salutogenetyczny)
PACJENCI |
GRUPA RYZYKA |
CAŁA POPULACJA |
|
STRATEGIA POZYTYWNA |
|
TERAPIA |
PIERWOTNA PREWENCJA (PROFILAKTYKA) |
PROMOCJA ZDROWIA |
CHOROBA |
ZAGROŻENIE ZDROWIA |
ZDROWIE PEŁNE |
Rys. 1. Związki pomiędzy terapią, prewencją i promocją
Kluczowym pojęciem w promocji zdrowia jest pojęcie ZACHOWANIA ZDROWOTNE.
Zachowania zdrowotne to wszelkie zachowania, których częstotliwość i intensywność nie są obojętne dla zdrowia (sens pozytywny i negatywny).
Klasyfikacja zachowań zdrowotnych:
(I) Taylor
(1) zachowania sprzyjające zdrowiu
np. aktywność fizyczna
(2) zachowania szkodliwe dla zdrowia (patogenne)
np. palenie tytoniu, sięganie po używki, szczególnie alkohol i narkotyki, uzależnienia, bierny tryb życia pozbawiony aktywności fizycznej
(II)Maddux
(1) zachowania promujące zdrowie
(2) zachowania prewencyjne (pozwalają wykryć ryzyko choroby)
(III) Heszen-Niejodek - zdrowie jako wartość
(1) zachowania prozdrowotne (promujące zdrowie w zdrowiu i chorobie)
(2) zachowania antyzdrowotne
(3) zachowania azdrowotne (obojętne, neutralne)
Heszen-Niejodek - uwarunkowania zachowań zdrowotnych:
Autorka przyjęła dwa kryteria w ich kategoryzacji: umiejscowienie czynnika (zewnątrz/wewnątrz) i charakterystyka czynnika w czasie (stałość/zmienność). Wyróżniła 4 grupy czynników:
|
stałe |
charakterystyka czynnika w czasie |
zmienne |
|
wewnętrzne |
1. Uwarunkowania podmiotowe ustabilizowane
|
2. Uwarunkowania podmiotowe dynamiczne |
||
umiejscowienie czynnika |
|
|
||
|
3. Uwarunkowania zewnętrzne ustabilizowane |
4. Uwarunkowania zewnętrzne dynamiczne |
||
zewnętrzne |
|
|
Uwarunkowania podmiotowe ustabilizowane
np. orientacja medyczna; przekonania nt. zdrowia; postawa wobec obecnego systemu leczenia; nawyki zdrowotne; cechy osobowości; miejsce zdrowia w hierarchii wartości
Uwarunkowania podmiotowe dynamiczne
właściwości choroby (rodzaj choroby, przebieg choroby, prognoza dotycząca choroby, jawność choroby, koszty choroby)
jawność choroby - może być stygmatyzujące (tam, gdzie niejawne objawy, występuje silna tendencja to ukrywania, np. cukrzyca; problem adaptacji psychologicznej)
koszty - finansowe, emocjonalne, poznawcze
reakcje emocjonalne towarzyszące chorobie
negatywne (doświadczenia bólowe lęk, strach, gniew, złość, zazdrość ból)
pozytywne uczucia: nadzieja, optymizm
aspekt emocjonalny bardzo ważny, bo reguluje zachowanie
reakcje poznawcze (percepcja choroby i własnego położenia życiowego)
subiektywna ocena poznawcza sytuacji (zagraża/nie zagraża)
ale zanim ocena - to schemat poznawczy, a jeszcze wcześniej percepcja
Uwarunkowania wewnętrzne (podmiotowe) odgrywają większą rolę niż uwarunkowania zewnętrzne.
Uwarunkowania zewnętrzne ustabilizowane
wymagania związane z pełnionymi rolami, szczególnie z rolą człowieka chorego
sytuacja choroby rodzi konflikt ról (np. role zawodowe/rodzinne/ towarzyskie a rola chorego)
dostępność świadczeń medycznych
Uwarunkowania zewnętrzne dynamiczne
aktualna sytuacja życiowa pacjenta (wsparcie społeczne)
status edukacyjny, małżeński, ekonomiczny
krąg znajomych, przyjaciół
właściwości działań zdrowotnych ze strony pacjenta i służby medycznej
jak zachowuje się pacjent (opór/podtrzymywanie roli osoby chorej)
pierwszy kontakt z lekarzem, sposób przekazania diagnozy
wpływy otoczenia społecznego
percepcja społeczna niektórych schorzeń (wstydliwe)
Czynniki pośrednio warunkujące zachowania zdrowotne:
1. czynniki demograficzne (wiek, płeć, status rodzinny)
2. czynniki ekonomiczno społeczne (np. rynek pracy, możliwość zmiany pracy)
3. ubiegłe doświadczenia związane z chorobami i medycyną
4. aktualne przeżycia stresowe
5. poziom neurotyczności (chodzi głównie o poziom lęku; wyższy poziom neurotyzmu to czynnik utrudniający realizację zachowań zdrowotnych; niski poziom neurotyzmu jest równie niebezpieczny, bo człowiek zaprzecza, że jest chory i neguje wskazania lekarskie)
6