Miasta-Słowniczek, Patrycjat

Określenie przyjęte w historiografii XVIII w. dla bogatej grupy społecznej, sprawującej w XIII - XVIII w. władzę ekonomiczną i polityczną w mieście i wykorzystującą ją do uzyskania różnych korzyści. Skład narodowościowy, pochodzenie, liczebność i znaczenie patrycjatu, różne w rozmaitych miastach europejskich, są przedmiotem naukowych dyskusji. W Polsce geneza patrycjatu łączy się z rozwojem w XIII w. prawa niemieckiego; na XIV w. przypadł okres jego największego rozkwitu. Organami działania patrycjatu były rada miejska i ława sądowa. Swoje ekonomiczne znaczenie opierał głównie na handlu (z nielicznymi wyjątkami miast górniczych, jak Olkusz czy Wieliczka); dużą rolę odegrały transakcje rentą gruntową (w mieście i na wsi) oraz lichwa i operacje kredytowe. W XIV - XV w. nastąpiła tendencja wycofywania przez patrycjat kapitałów z handlu i lokowania ich w posiadłościach gruntowych; patrycjat wielkich miast dysponował ogromnymi majątkami i często przewyższał znaczeniem (także politycznym) szlachtę. Grupami antagonistycznymi wobec patrycjatu było w miastach pospólstwo i plebs. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w XV - XVI w., przyczyniając się do ograniczenia roli miast w życiu gospodarczym kraju oraz do wzrostu znaczenia nowych grup zawodowych i społecznych, opierających swoją działalność na odmiennych formach handlu, doprowadził do stopniowego zmniejszania się roli patrycjatu; jego przedstawiciele często z powodzeniem zabiegali o uzyskanie nobilitacji. Ostateczny upadek starego patrycjatu przyniosły wojny oraz klęski elementarne i kryzys miast w XVII i XVIII w. Nowe mieszczaństwo, działające od 2 ćwierci XVIII w., opierało swoją pozycję nie na dawnych przywilejach, lecz na nowych zasadach gospodarki pieniężnej.
W XIII w. przeważnie niemiecki (szczególnie w dużych miastach), w XV w. uległ polonizacji i w XVI w. (mimo dopływu zamożnych imigrantów z Zachodu) stał się w znacznym stopniu środowiskiem polskim; w małych miastach na Mazowszu, w ziemiach sieradzkiej i łęczyckiej patrycjat był w przeważającej mierze polski od początku swego istnienia. Powiązania patrycjatu dużych miast, np. Krakowa, Gdańsk, Poznania, ze środowiskami niemieckimi, prowadziło w XIII-XIV w. do akcji politycznych wymierzonych przeciw polskiej racji stanu. Od połowy XIV w. interesy patrycjatu stały się zbieżne z interesami zjednoczonej monarchii polskiej, a np. niemiecki patrycjat miast pruskich był jedną z głównych sił walczących o powrót Pomorza do Polski.