P. Łaguna: Ironia jako postawa i jako wyraz (z zagadnień teoretycznych ironii)
IRONIA JAKO LITERACKI WYRAZ POSTAWY IRONICZNEJ
Są dwa typy najczęstszego wyrazu świadomości ironicznej - ironia werbalna i ironia dramatyczna.
Ironia jako wyznacznik struktury utworu:
ironia narracyjna - występują dygresje, demaskujące iluzję świata przedstawionego. Realizuje się przez bez bezpośrednie wtrącenia narratora, komentujące współczesne wydarzenia. Chwyty: podwójny / potrójny podmiot mówiący, przerwanie opowiadania, przeplatanie wątków. Tu też - ironiczny komentarz odautorski, który ma kontrastowo przełamać nastrój w stosunku do wewnętrznej atmosfery świata przedstawionego. Ironia romantyczna - umożliwianie ironicznej gry literackiej:
wypadnięcie z roli, igranie konwencjami literackimi;
na płaszczyźnie narracji (wtedy dystans między autorem i narratorem). Tu - narracja unaiwniona (zwężenie horyzontów myślenia i odczuwania narratora do poniżej poziomu świadomości autora i czytelnika). Jeśli naiwność oznacza głupotę - obraca się przeciw podmiotowi mówiącemu. Jeśli naiwność to prostota i naturalność - narrator oskarża rzeczywistość. I narracja wstrzymana - porozumienie autora z czytelnikiem - ponad narratorem. Tu - niedopowiedzenia. Może atakować podmiot mówiący albo sugerować bezsilność słów. Bliska przemilczeniu, częsta w pojedynczych wypowiedziach;
zasada kontrastu w funkcji ironicznej:
karnawał wyraża rzeczywistość na opak, śmiech karnawałowy - wynikły z gry przeciwieństw. S. 67 karnawał to ewokacja ironii w najwyższym stopniu;
gra przeciwieństw.
Ironia werbalna:
(G. Reicher-Thonowa) - podanie sądu o przedmiocie świadomie społecznego z istotą rzeczy, narzucającą się mocą kontrastu podmiotowi;
wyznacznik - podwójność w strukturze znaczeniowej;
wypowiedź przeciwna do swego właściwego znaczenia (Norman Knox);
wyrażenie, które pod pozorem oceny ujemnej zawiera dodatnią to według Pelca antyironia;
kontekst - zakreśla granice obszaru znaczeniowego ironicznego wypowiedzenia;
w ironii jako figurze retorycznej - ważna jest intonacja;
kontekst wiąże ironię z grupą tropów (związki ironii z metaforą i z metonimią);
nie jest wyznacznikiem strukturalnym całego utworu, bo 1) ujawnia się w pojedynczych wypowiedziach, 2) jest ciągiem poszczególnych wypowiedzeń;
występuje w dramacie, ale nie dotyczy działań postaci, a monologu / dialogu;
może być tragiczna / komiczna.
Ironia dramatyczna:
środek intrygi - a) widz wie więcej niż protagonista, b) postać reaguje nierozsądnie, c) kontrast między postaciami, d) kontrast między sądami postaci i sztuki o czynach tej postaci;
odnosi się do działania (nie tylko do dramatu);
prowadzi do niej perypetia - uświadamianie bohaterowi fałszywości jego sądu ale i zwrot w ciągu wydarzeń;
ważna dla niej pozatekstowa sfera dramatu, zawarta w didaskaliach (rekwizyty, dekoracje itp.), w ekspresji aktorskiej - opozycja słowa i gestu.
Formy pośrednie między ironią werbalną a dramatyczną:
naiwność - dwuznaczność to efekt zderzenia świadomości podmiotu ze świadomością odbiorcy i autora, nie zamierzony efekt podmiotu;
łączenie wypowiedzi sprzecznych względem siebie u tego samego podmiotu:
ironia - przez relacje między przeciwstawnymi sądami,
powstaje przy przesunięciu czasowym.
Zjawiska literackie pokrewne ironii:
groteska - gra przeciwieństw, zderzenie sprzecznych jakości daje efekt ironiczny. Związki groteski z komizmem - gdy zabawa i swobodna gra literacka. Związki z tragizmem - gdy ewolucja tragicznego światopoglądu. Posługuje się wybranymi elementami świata rzeczywistego, stereotypami, podporządkowanymi innej logice niż logika świata rzeczywistego;
parodia:
przytoczenie parodiowanego wzorca ma charakter przesadny,
pod pozorem akceptowania dochodzi do negowania wzorca. Obiektem ironii może być forma wyrazu czy wartość pozaliteracka,
typ przesady - intonacja,
czasem przesada wynika z niestosowności słów przytoczonych sądów;
pastisz, trawestacja, burleska:
pastisz - łagodniejsza operacja parodystyczna,
trawestacja - odwzorowanie toku fabularnego ze zmianą realiów, lub odwzorowanie kompozycji ze zmianą treści,
burleska - komizm niestosowności poważnego tematu i stylu niskiego (albo odwrotnie);
aluzja, aluzja literacka - tu ironia pochodzi ze zderzenia literackiego i kontekstu aluzji z sensem podtekstu;
przemilczenie:
tak, żeby nie dało się sensów pominąć,
jego pole znaczeniowe określa kontekst,
występują 2 płaszczyzny semantyczne - pusta i wyznaczana przez kontekst;
dowcip, aforyzm, paradoks:
dowcip - krótszy od ironii, element zaskoczenia. Tylko ironia salonowa mogłaby się z dowcipem równać,
aforyzm - ujęcie głębszej refleksji filozoficznej w 1 zdaniu,
paradoks - 1 z form artystycznych, sformułowanie myśli sprzecznej z powszechnie panującą opinią. Paradoks łączy wszystkie cechy ironii jako postawy i wyrazu.
Ironia jako wyznacznik struktury utworu na tle różnych form ironii:
wszystkie formy ironiczne występują w pojedynczych momentalnych realizacjach, ale mogą stać się zasadą budowy dzieła;
ironia - zjawisko subiektywne, sposób reagowania;
może być w strukturze - w działaniu kontrastów i narracji;
obiektywizm świata przedstawionego każe szukać sygnałów ironizacji w strukturze.