P. Łaguna: Ironia jako postawa i jako wyraz (z zagadnień teoretycznych ironii)

IRONIA JAKO LITERACKI WYRAZ POSTAWY IRONICZNEJ

Są dwa typy najczęstszego wyrazu świadomości ironicznej - ironia werbalna i ironia dramatyczna.

Ironia jako wyznacznik struktury utworu:

1. ironia narracyjna - występują dygresje, demaskujące iluzję świata przedstawionego. Realizuje się przez bez bezpośrednie wtrącenia narratora, komentujące współczesne wydarzenia. Chwyty: podwójny / potrójny podmiot mówiący, przerwanie opowiadania, przeplatanie wątków. Tu też - ironiczny komentarz odautorski, który ma kontrastowo przełamać nastrój w stosunku do wewnętrznej atmosfery świata przedstawionego. Ironia romantyczna - umożliwianie ironicznej gry literackiej:

• wypadnięcie z roli, igranie konwencjami literackimi;

• na płaszczyźnie narracji (wtedy dystans między autorem i narratorem). Tu - narracja unaiwniona (zwężenie horyzontów myślenia i odczuwania narratora do poniżej poziomu świadomości autora i czytelnika). Jeśli naiwność oznacza głupotę - obraca się przeciw podmiotowi mówiącemu. Jeśli naiwność to prostota i naturalność - narrator oskarża rzeczywistość. I narracja wstrzymana - porozumienie autora z czytelnikiem - ponad narratorem. Tu - niedopowiedzenia. Może atakować podmiot mówiący albo sugerować bezsilność słów. Bliska przemilczeniu, częsta w pojedynczych wypowiedziach;

zasada kontrastu w funkcji ironicznej:

• karnawał wyraża rzeczywistość na opak, śmiech karnawałowy - wynikły z gry przeciwieństw. S. 67 karnawał to ewokacja ironii w najwyższym stopniu;

• gra przeciwieństw.

Ironia werbalna:

• (G. Reicher-Thonowa) - podanie sądu o przedmiocie świadomie społecznego z istotą rzeczy, narzucającą się mocą kontrastu podmiotowi;

• wyznacznik - podwójność w strukturze znaczeniowej;

• wypowiedź przeciwna do swego właściwego znaczenia (Norman Knox);

• wyrażenie, które pod pozorem oceny ujemnej zawiera dodatnią to według Pelca antyironia;

• kontekst - zakreśla granice obszaru znaczeniowego ironicznego wypowiedzenia;

• w ironii jako figurze retorycznej - ważna jest intonacja;

• kontekst wiąże ironię z grupą tropów (związki ironii z metaforą i z metonimią);

• nie jest wyznacznikiem strukturalnym całego utworu, bo 1) ujawnia się w pojedynczych wypowiedziach, 2) jest ciągiem poszczególnych wypowiedzeń;

• występuje w dramacie, ale nie dotyczy działań postaci, a monologu / dialogu;

• może być tragiczna / komiczna.

Ironia dramatyczna:

• środek intrygi - a) widz wie więcej niż protagonista, b) postać reaguje nierozsądnie, c) kontrast między postaciami, d) kontrast między sądami postaci i sztuki o czynach tej postaci;

• odnosi się do działania (nie tylko do dramatu);

• prowadzi do niej perypetia - uświadamianie bohaterowi fałszywości jego sądu ale i zwrot w ciągu wydarzeń;

• ważna dla niej pozatekstowa sfera dramatu, zawarta w didaskaliach (rekwizyty, dekoracje itp.), w ekspresji aktorskiej - opozycja słowa i gestu.

Formy pośrednie między ironią werbalną a dramatyczną:

1. naiwność - dwuznaczność to efekt zderzenia świadomości podmiotu ze świadomością odbiorcy i autora, nie zamierzony efekt podmiotu;

2. łączenie wypowiedzi sprzecznych względem siebie u tego samego podmiotu:

• ironia - przez relacje między przeciwstawnymi sądami,

• powstaje przy przesunięciu czasowym.

Zjawiska literackie pokrewne ironii:

1. groteska - gra przeciwieństw, zderzenie sprzecznych jakości daje efekt ironiczny. Związki groteski z komizmem - gdy zabawa i swobodna gra literacka. Związki z tragizmem - gdy ewolucja tragicznego światopoglądu. Posługuje się wybranymi elementami świata rzeczywistego, stereotypami, podporządkowanymi innej logice niż logika świata rzeczywistego;

2. parodia:

• przytoczenie parodiowanego wzorca ma charakter przesadny,

• pod pozorem akceptowania dochodzi do negowania wzorca. Obiektem ironii może być forma wyrazu czy wartość pozaliteracka,

• typ przesady - intonacja,

• czasem przesada wynika z niestosowności słów przytoczonych sądów;

• pastisz, trawestacja, burleska:

• pastisz - łagodniejsza operacja parodystyczna,

• trawestacja - odwzorowanie toku fabularnego ze zmianą realiów, lub odwzorowanie kompozycji ze zmianą treści,

• burleska - komizm niestosowności poważnego tematu i stylu niskiego (albo odwrotnie);

• aluzja, aluzja literacka - tu ironia pochodzi ze zderzenia literackiego i kontekstu aluzji z sensem podtekstu;

• przemilczenie:

• tak, żeby nie dało się sensów pominąć,

• jego pole znaczeniowe określa kontekst,

• występują 2 płaszczyzny semantyczne - pusta i wyznaczana przez kontekst;

• dowcip, aforyzm, paradoks:

• dowcip - krótszy od ironii, element zaskoczenia. Tylko ironia salonowa mogłaby się z dowcipem równać,

• aforyzm - ujęcie głębszej refleksji filozoficznej w 1 zdaniu,

• paradoks - 1 z form artystycznych, sformułowanie myśli sprzecznej z powszechnie panującą opinią. Paradoks łączy wszystkie cechy ironii jako postawy i wyrazu.

Ironia jako wyznacznik struktury utworu na tle różnych form ironii:

• wszystkie formy ironiczne występują w pojedynczych momentalnych realizacjach, ale mogą stać się zasadą budowy dzieła;

• ironia - zjawisko subiektywne, sposób reagowania;

• może być w strukturze - w działaniu kontrastów i narracji;

• obiektywizm świata przedstawionego każe szukać sygnałów ironizacji w strukturze.

---