dr Barbara Pędzich

kultura języka polskiego

semestr II

8. Poprawność frazeologiczna

1. Proszę uporządkować przytoczone związki frazeologiczne, dzieląc je na wyrażenia, zwroty i frazy.

poczta pantoflowa, masz babo placek, płakać nad rozlanym mlekiem, postawić sprawę na ostrzu noża, gabinet cieni, koń by się uśmiał, ścieżka zdrowia, usychać z tęsknoty, wstać lewą nogą, do wójta z tym nie pójdziemy, twardy orzech do zgryzienia, trzeba zjeść tę żabę, papier jest cierpliwy.

Wyrażenia	Zwroty	Frazy

2. Spośród wyrazów podanych w nawiasie proszę wybrać te, które wchodzą w skład poniższych frazeologizmów.

1. nie [zasypywać, zasypiać, zakopywać, zagrzebywać] gruszek w popiele;

2. [goła, obnażona, naga, łysa] prawda;

3. czyjaś noga gdzieś [nie postanie, nie postoi, nie stanie, nie powstanie].

4. [kłaść, podkładać, rzucać, ciskać] komuś kłody pod nogi;

5. [ciężki, niełatwy, twardy, wielki] orzech do zgryzienia.

3. Każdego z podanych zwrotów użyto w dwóch różnych kontekstach, z których tylko jeden obrazuje poprawne rozumienie frazeologizmu. Proszę wskazać właściwe cytaty.

I. słyszeć, jak trawa rośnie

1. Dobry dziennikarz musi cechować się uwagą i czujnością - ma wiedzieć o wszystkim, co dzieje się w świecie polityki, słowem, powinien słyszeć, jak trawa rośnie.

2. Adam od dziecka potrafił zanucić każdą melodię, bez trudu nauczył się gry na skrzypcach - wydawało się, że ma niemal doskonały słuch, że słyszy jak trawa rośnie.

II. mieć lekką rękę

1. Wykonanie tych delikatnych przedmiotów wymaga cierpliwości, a na pewno większej precyzji niż w wypadku wyrobów z gliny. Tu trzeba mieć lekką rękę i sporo wprawy.

2. Nawet gdybym się uparł, że od dziś będę odkładał grosz do grosza, to i tak nic nie da. Mamy wspólne konto, Jola zawsze mówi o jakichś «pilnych wydatkach», ma zresztą lekką rękę i kupiłaby wszystko, co zobaczy na wystawie.

4. Proszę uzupełnić tabelę, wpisując w drugiej kolumnie literę oznaczającą typ błędu frazeologicznego (według poniższego zestawienia), a w trzeciej kolumnie - poprawną postać frazeologizmu.

A - zmiana liczby gramatycznej jednego z wyrazów

B - zmiana strony czasownika

C - zmiana aspektu czasownika

D - zmiana postaci słowotwórczej jednego z wyrazów

E - zmiana składni jednego z członów (użycie innego przypadka gramatycznego lub innego

przyimka).

Lp.	Błędna forma	Typ błędu	Poprawna forma
1.	*coś jest wyssane z palców
2.	*umywać rączki
3.	*chcieć komuś niebo przychylić
4.	*spełzać na niczym
5.	*coś przechodzi z ręki do ręki
6.	*mieć się z kimś na pieńku
7.	*od stóp do głowy
8.	*ciosać komuś koły na głowie
9.	*coś legło pod gruzami
10.	*zrobić z igły widły
11.	*coś spaliło się na panewce
12.	*koziołek ofiarny
13.	*chwytać kogoś za słowo
14.	*zapisywać się złotymi zgłoskami
15.	*przymykać na coś oczko
16.	*zostawić coś na pastwie losu

5. Wzorując się na pierwszym przykładzie, proszę zaznaczyć odpowiedni typ błędu, a następnie podać poprawną formę frazeologizmu.

Lp.	Przykład błędu	Typ błędu		Forma poprawna
					Rozbu-dowanie frazeolo-gizmu	Skróce-nie frazeolo-gizmu
1.	*znaleźć z kimś język		x	znaleźć z kimś wspólny język
2.	*między Bogiem a prawdą
3.	*stanąć na własnych nogach
4.	*przełamać lody
5.	*biedny jak mysz
6.	*szargać czyjeś dobre imię
7.	*rzucać komuś kłody
8.	*uchylić małego rąbka tajemnicy
9.	* mieć związane obie ręce
10.	*użyć jak w studni

6. Proszę wyjaśnić znaczenia podanych niżej frazeologizmów.

1. kłaść zdrową głowę pod Ewangelię -

2. postawić na kimś, na czymś krzyżyk -

3. puścić kogoś z torbami -

4. wylać dziecko z kąpielą -

5. grubymi nićmi szyty -

6. chory z urojenia -

7. rzucać perły przed wieprze -

8. gonić w piętkę -

9. końskie okulary -

7. Proszę uzupełnić brakujące człony przysłów i podać ich znaczenie.

1. Panu Bogu świeczkę, .................................

2. ........................... garnki lepią

3. Nie miała baba kłopotu, .............................................

4. ................................................... swój ogonek chwali

5. ........................................ chleba nie będzie

6. Zapomniał wół, ..............................................

7. Przyganiał kocioł garnkowi, ...................................................

8. Góra porodziła ...........................

8. Czy występujące w poniższych zdaniach związki frazeologiczne zostały użyte we właściwej formie? Jeśli nie, proszę je poprawić.

1. Nie chwytaj mnie za słowo, przecież dobrze wiesz, o co mi chodzi.

2. Masz tu dowody, czarne na białym, że była wtedy w Zakopanem.

3. Przeklina zawsze wtedy, gdy chce dać wyraz swojego niezadowolenia.

4. Ze zmęczenia dwoiło mi się przed oczami.

5. Te czynniki spełniają poważną rolę przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych.

6. Tadeusz - jak zwykle - poszedł po najmniejszej linii oporu.

7. Języczkiem uwagi stało się stanowisko wicedyrektora w tej sprawie.

8. Mówiła, że jest jej kamieniem u nogi, że to przez niego stała się zwykłą kurą domową.

9. Podpisze twoje zwolnienie z pracy, a potem będzie wylewał krokodylowe łzy, że tak mu przykro.

10. Nie zasypywała gruszek w popiele, upominała się o swoje i została właścicielką tego mieszkania.

11. Aż wreszcie noga jej się podwinęła: trafiła na prawdziwą policjantkę.

12. Ostatnie wydarzenia w Kielcach odbiły się szerokim echem w prasie i radiu.

13. W środę oddaliśmy ostatnią przysługę naszemu przywódcy.

14. Czuła się niezręcznie, gdy jej macho płakał żywnymi łzami.

15. Nie chcę poddawać w wątpliwość jej wieku, ale podlotkiem to ona już nie jest.

16. Kartka z jego wynurzeniami miłosnymi przechodziła z ręki do ręki, aż wreszcie udało mu się ją wyrwać i zniszczyć.

17. Znany krytyk filmowy przyznaje bez skrupułów, że do czystości, zwłaszcza osobistej nie przywiązuje uwagi.

18. Ogłosili wszem i wobec, że się żenią.

9. Podane związki frazeologiczne proszę podzielić na pięć grup. Proszę podać nazwiska autorów przedstawionego podziału. Czym ten podział różni się od tradycyjnego (autorstwa S. Skorupki)?

stanąć na nogi (na nogach), służba nie drużba, chcąc nie chcąc, adwokat diabła, ni w pięć ni w dziewięć, w związku z czymś, zastaw się, a postaw się, w maju jak w gaju, patrzeć wilkiem, za mundurem panny sznurem, szewska pasja, wyglądać jak z igły, amator kwaśnych jabłek, iść na pierwszy ogień, rogata dusza, w oparciu o coś, prawda w oczy kole, jabłko Adama, jak makiem zasiał, zimny prysznic, całą gębą, że też…, łut szczęścia

frazy	zwroty	wyrażenia rzeczownikowe	wyrażenia określające	wskaźniki frazeologiczne

10. Proszę uzupełnić poniższe wyrażenia tak, aby powstały związki frazeologiczne, oraz podać

ich znaczenie.

1. łapać …………. w żagle

2. podrzucać komuś ……………….. jajo

3. trącić ………………………

4 robić z ……………. cholewę

5. szpakami ……………………………

11. Na podstawie poniższych przykładów proszę omówić mechanizmy powstawania następujących innowacji frazeologicznych:

1. Rozszerzających:

a. Czyżby prawo chyliło czoła przed mamoną?

b. W tej dolegliwości palce maczają pewne bakterie.

c. Okazuje się, że i pani Alicja miała kogoś w zanadrzu.

d. Bo wiele trudu trzeba, by stawić czoła przeciwnościom, nierównościom pól i lasów.

2. Skracających:

a. Ścisłe regulacje austriackiej ustawy bankowej i prawa dewizowego wystarczają, by zapobiec praniu pieniędzy poprzez anonimowe konta oszczędnościowe.

b. Gaża była nielicha, co dało się zauważyć natychmiast. Co bowiem robi Amerykanin, któremu podniosła się stopa? Zmienia dom.

c. A przecież bezrobocie to nie jest jedyny orzech do zgryzienia.

d. Wcześniej jednak daleką i nie zawsze usłaną drogę musiały przebyć kobiety, zanim dopuszczono je do głosu.

3. Rozwijających:

a. Szczęśliwym wybrankiem jej kapryśnego serca został ponoć prezenter.

b. Toczy się śledztwo, które - miejmy nadzieję - oddzieli plewę od procesowego ziarna.

c. Prawdziwym kijem włożonym w mrowisko był niedawny wywiad słynnego aktora udzielony telewizji CNN.

4. Wymieniających:

a. To też zresztą nie najtańsze rozwiązanie - trzy rzędy siedzeń w klasie turystycznej samolotu kosztują 27 tys. marek. Salomonowe wyjście zaproponowała prokuratura.

b. Jerzy Brzostek z Myszyńca jest człowiekiem operatywnym i raczej majętnym. Już dawno temu chwycił sprawy w swoje ręce.

c. Planowali się związać węzłem matrymonialnym.

5. Regulujących:

a. Wytyka wszystko palcem, co śmiechu warte.

b. Wicepremier Kołodko - znany z impulsywnego charakteru - tym razem przeszedł sam siebie. Najpierw dał podatnikom prezent w postaci darowizn, a teraz niewybrednymi słowami beszta ich za korzystanie z ulg.

6. Kontaminujących:

a. Był tylko trybikiem w wielkiej i bardzo niebezpiecznej grze, do której dał się wciągnąć.

b. Dziwię się bardzo, po jakie trzy grosze prokuratura i sady ceregielą się z bandziorami i trzymają ich w więzieniach.

c. Już nie mogła odgrywać w ich stadle pierwszych skrzypiec.

d. Na pięknym stadionie „Kontrida", gdzie mecz obejrzało 8 tysięcy kibiców [...], wiatr od zimnego o tej porze roku Morza Adriatyckiego wiał niestety polskim piłkarzom w oczy.

e. Historia aferzysty Cziczikowa, opowiadana w konwencji komedii typów, to dla reżysera [...] pretekst do innej, dziwnie znajomej historii przekupnych urzędników, prawników gmatwających sprawy i łajdaków, którzy w tej mętnej wodzie pływają jak ryby.

12. Proszę poprawić i scharakteryzować błędy frazeologiczne w następujących zdaniach.

1. Gdy składnica miała nóż na gardle, dynamicznie rozwijały się prywatne hurtownie księgarskie.

2. Negocjatorzy obydwu stron podpisują układ o zawieszeniu ognia.

3. Jest autorem kilku książek, które mają takie tytuły, że ciarki biorą gęsią skórkę.

4. Nie powiem, ściągając koszulę, wszyscy patrzyli na mnie, jakbym postradał piątą klepkę.

5. Wszak gwiazdor muzyki pop przyzwyczaił świat do tego, że dziewczyny zmieniał jak koszulę.

6. Nie pamięta, ile razy pluła sobie w twarz i mówiła: „Nigdy więcej!”.

7. Filmy, które zostały odsądzone przez krytyków od czci i wiary, szybko zniknęły z ekranów.

8. Tej deski ratunku chwyciły się nawet koncerny hotelowe, które wykorzystując wzory najtańszych kompleksów turystycznych, oferują mieszkania socjalne po bezkonkurencyjnie niskich cenach.

9. Trafiłem w stówę z tym zawodem.

10. Mafia zreorganizowała swoje struktury, natomiast akcja antymafijna rządu włoskiego przeszła do przeszłości.

11. Skrywany przez rząd tajny kosztorys stworzenia i utrzymywania wydziałów teologicznych na wyższych uczelniach może przewyższyć najśmielsze oczekiwania.

12. Gdy na drewnianej łopacie wyjmowano z pieca upieczone ciasto, napięcie kobiet było w zenicie.

13. Wybiła historyczna chwila.

14. Światełko nadziei dla „Czerwoniaka".

15. Co pani patrzy jak sroka na malowane wrota?

16. Ze strzępków rozmów, z rzuconych mimochodem słów odtwarzam koleje losów dziewczynki.

17. Również nowo upieczony rząd Giuliano Amato z trudem zdobył wotum zaufania w izbie deputowanych.

18. PSL chce dopuścić do bajońskiej inflacji.

13. Proszę scharakteryzować oraz ocenić innowacje frazeologiczne w poniższych zdaniach.

1. Ostatnio pojawiły się nowe światełka w narkotycznym tunelu, nowe sposoby na dłuższe życie.

2. Ten ostatni krzyk narciarskiej nowoczesności został wymyślony przez Salomona.

3. Postać Eugeniusza L. wyskoczyła jak przysłowiowy Filip z konopi.

4. Odchodzą jak muchy.

Ćwiczenia oprac. na podstawie publikacji: 1) Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce, red. K. Kłosińska, Warszawa 2004, 2) B. Pędzich, Język polski. 365 ćwiczeń ze słownictwa, Warszawa 2007.

7

---