SŁOWNIKI ETYMOLOGICZNE I ICH PRZYDATNOŚC

Etymologia (gr. ἐτυμολογία, od ἔτυμος etymos - "prawdziwy" i λόγος logos - "rozumowanie"- czyli "rozumowanie o prawdziwości") - dział językoznawstwa badający pochodzenie wyrazów, zmiany ich znaczenia i formy w miarę upływu czasu. Jednocześnie wyraz ten oznacza objaśnienie pochodzenia konkretnego wyrazu i jego znaczenia.
Zadaniem badań etymologicznych jest odtworzenie wyrazu, wykrycie przypuszczalnego pierwotnego znaczenia, wyjaśnienie jego dalszego rozwoju semantycznego i objaśnienie struktury morfologicznej. Badania etymologiczne opiera się często na analizie porównawczej.
Etymon - wyraz używany do oznaczenia podstawy derywacyjnej (tworzenie wyrazów pochodnych poprzez dodawanie sufiksów i prefiksów) danego wyrazu.

Etymologia ludowa - błędna etymologia, błędne wyjaśnianie znaczenia jakiegoś słowa na podstawie jego podobieństwa do innego niespokrewnionego słowa - np. wywodzenie nazwy "Włochy" od "włosów", lub "Częstochowy" od wyrazów "często" i "chować się". W rzeczywistości "Włochy" to wyraz pochodzenia germańskiego, który dawniej oznaczał mieszkańców cesarstwa rzymskiego, spokrewnione wyrazy to m.in. Wołoch oraz Walijczyk (ang. Welsh). Z kolei "Częstochowa" oznacza miejscowość należącą do kogoś o imieniu Częstoch, które wywodzi się od wyrazu "częstować".
Etymologia ludowa to także proces upodabniania (na ogół zapożyczonych) wyrazów do podobnie brzmiących wyrazów rodzimych na zasadzie skojarzenia znaczeń, niekiedy stosowany świadomie w utworach literackich - np. przekształcenie wyrazu "cmentarz" w "smętarz". ?

Słowniki etymologiczne polszczyzny:

Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.
Sławski F., Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1-5, Kraków 1952-1982.
Bańkowski A., Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1-2, Warszawa 2000.
Długosz-Kurczabowa K., Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.


Słownik etymologiczny języka polskiego, Krystyna Długosz-Kurczabowa - Słownik objaśnia pochodzenie około 10 000 wyrazów zestawionych w około 1000 artykułów hasłowych. Dzięki układowi gniazdowemu wyrazy ujmowane są na szerszym tle językowo-kulturowym niż w słownikach stricte alfabetycznych. Słowa pozornie odległe okazują się spokrewnione, a ich liczne rodziny rysują się wyraziściej. Przydaje to słownikowi walorów edukacyjnych. Aby ułatwić znalezienie wyrazu w słowniku, wyposażono go w obszerny indeks odsyłający czytelnika do poszczególnych gniazd. PWN, 2003:

Wiesław Boryś

Wydawnictwo Literackie, 2005

Słownik etymologiczny języka polskiego

kompletny, nienaganny merytorycznie i przystępny w korzystaniu słownik etymologiczny języka polskiego. Na ponad 800 stronach zamieszczono 4 600 haseł, które wyjaśniają:

• znaczenie i budowę słów funkcjonujących we współczesnej polszczyźnie, ich genezę i mechanizmy powstawania

• zmiany semantyczne i gramatyczne, jakim podlegały poszczególne słowa na przestrzeni wieków

• źródła zapożyczeń wyrazowych z obcych języków

• historię wędrówek wyrazów na obszarze euroazjatyckim

• przyczyny powstawania tabu językowych

• związki cywilizacji i kultury z procesami słowotwórczymi Słownik etymologiczny języka polskiego Wiesława Borysia to nie tylko imponujące kompendium wiedzy o języku polskim przeznaczone dla osób z wykształceniem filologicznym ale i fascynująca lektura dla każdego użytkownika języka polskiego, pełna ciekawostek i zagadek językowych.
  
  Bruckner: kilka słow o metodzie i słowniku: "
  kontekst własnych badań etymologicznych ograniczał w zasadzie do języków słowiańskich i litewskiego oraz do operacji na słowach, nie na - bardzo wieloznacznych - rdzeniach. W „Zasadach etymologii słowiańskiej” (1917) pisał m.in.: „Zadanie etymologa-slawisty polega na tym: zebrać materiał dla przyszłego Ficka, dla etymologa porównawczego, co ustalony, oczyszczony materiał litwosłowiański do dalszych zużyje wywodów”. Jednakże to była jego teoria, a tej nie zawsze odpowiadała w pracach Brücknera praktyka. W jego słowniku etymologicznym jest wiele zestawień z wyrazami niemieckimi, łacińskimi, także greckimi, indyjskimi itd.; natomiast Profesor Sławski we wstępie do swojego słownika etymologicznego zarzuca z kolei Brücknerowi właśnie zbyt słabe uwzględnianie w jego leksykonie odpowiedników słowiańskich. Często pojawiają się też w leksykonie nie tylko „prasłowa”, ale również „pnie”, od których się jego autor teoretycznie odrzekał

• Pierwotne wydanie: 1927, wielokrotnie wznawiany m.in przez PWN
  
  BAŃKOWSKI Andrzej: Słownik etymologiczny języka polskiego , Autor zawarł wyrazy obecne zarówno w naszym słownictwie czynnym, jak i biernym. Ten kto interesuje się językiem i kultura, znajdzie wiedzę dotyczącą rozwoju wielu tysięcy wyrazów, która w swoisty sposób obrazuje życie, tradycje i mentalność wielu polskich pokoleń. Pierwszy kompletny słownik etymologiczny polszczyzny od czasu słynnego słownika Brücknera z 1927 r. Objania pochodzenie wyrazów rodzimych oraz obcych - zarówno tych dawno przyswojonych polszczyźnie, jak i tych, których obcość jest wciąż odczuwana. Dzieło naukowe, ale napisane przystępnie, a przy tym bardzo osobiste - owoc kilkudziesięciu lat pracy prof. Andrzeja Bańkowskiego. 2000 rok
  
  

• Sławski Franciszek: Do najważniejszych publikacji Sławskiego należą prace dotyczące słownictwa słowiańskiego, jego etymologii i rekonstrukcji zasobu leksyki prasłowiańskiej. Głównym dziełem Sławskiego jest Słownik etymologiczny języka polskiego (tom 1-5, A-Ł, 1952-1982), uwzględniający ogromną literaturę naukową oraz bogaty materiał historyczny i gwarowy polski i słowiański., 5 tomów, m.in etymologia nazw miejscowości
  
  
  NOTATKI Z ĆWICZEŃ:
  
  -etymologia - 1) nauka/dyscyplina
  2) pochodzenie nazw/ poszukiwanie etymonu
  
  ma korzenie w starożytności z przekonania, że nazwa rzeczy kryje jej naturę -> Platon, Heraklit, Stoicy - rozważania o pochodzenia nazw
  
  Średniowiecze: Izydor z Sewilli <-- etymologia na zasadzie podobieństwa fonetycznego, bliska myśleniu mitycznemu
  
  XVI - zmienia się "procedura" naukowa, pojawiają się odwołania do innych języków (np. Skalingerowie -> wymyślili pierwszą klasyfikację genetyczną języków Europy)
  - Etymologia z zasady podlega różnym błędom, jak np. wpływom ludowym, stąd etymologia ludowa
  - do XVI/ XVII szukano wytłumaczenia semantycznego, a zmiany fonetyczne były mniej istotne
  - G. Leibnitz - powiązania językowe, wywodzenie języka z innych
  - etymologizowanie - u wielu poetów -> Norwid, Witkiewicz, Barańczak
  XIX - młodogramatyzm, m.in August Popp - sformułowanie zasady nowożytnej etymologii
  badali formę dźwiękową i ustalanie odpowiedniości głosek (rekonstrukcja głosek -> przydatne w gramatykach historycznych)
  Humboldt -"etymologia - sztuka odnajdywania analogii między brzmieniem a znaczeniem"
  
  "Metody" etymologii":
  

• STRUKTURALIZM

--> rozwój badań porównawczych
--> badanie struktury wyrazów
-->docieranie do możliwie pierwotnego słowa

Etymologia ludowa : np. tyran - ciężko pracujący, bo tyra

XX wiek: 2 nurty:

• Szkoła moskiewska: Toparow, Iwanow - odtworzenie miejsca i relacji słowa w systemie słownika, zrozumienie go -> wykorzystywane m.in w badaniu mitów, tworzenie gniazd etymologicznych, wyrazy bada się w zespołach a nie w oderwaniu

• kognitywizm: metafory pojęciowe, m.in Maria Wojtyła, badanie w ujęciu ciągłym bez podziału na synchronię i diachronię
  
  

PRZYDATNOŚĆ DLA HISTORYKA LITERATURY SŁOWNIKÓW ETYMOLOGICZNYCH:

- możliwość sprawdzenia pochodzenia słowa --> jeśli słowo jest pożyczką lub kalką z obcych języków, trudno się dopatrywać jego związków z innymi wyrazami słowiańskimi
- ułatwiają wyjaśnienie zmian leksykalnych
- ułatwia wyjaśnienie źródeł zapożyczeń, oraz dróg jakie przechodziły wyrazy nim dostały się do języka polskiego
- ułatwiają wyjaśnienie zmian semantycznych oraz rozwoju morfemów -> jak morfemy się przekształcały tworząc często nowe znaczenia
- słowniki etymologiczne są bardzo przydatne przy badaniu gramatyki historycznej języka polskiego, przy rekonstrukcji wyrazów oraz głosek
- pomagają zrozumieć proces powstawania tabu językowych oraz melioracji i amelioracji -> rozumiemy dlaczego kiedyś np. "kobieta" było wyrażeniem obraźliwym
- Ułatwiają analizy porównawcze języków ze sobą spokrewnionych
- ułatwiają zrozumienie leksemów dziś już nie używanych
- dla badaczy są bardzo przydatne przy pracach syntetycznych i analitycznych
- ukazują związki cywilizacji i kultury z procesami słowotwórczymi
- ułatwiają zrozumienie przemian systemowych zachodzących w języku
- pomagają odnaleźć zależności między wyrazami, które pozornie nie posiadają ze sobą nic wspólnego
- są pomocne przy tworzeniu innego typu słowników -> np. przy tworzeniu wyrazów obcych
- dają prawdziwą naukową wiedzę w opozycji do etymologii ludowej

---